De kerk die gesprek wordt

Hoe kunnen we op een goede manier omgaan met een Vlaamse kerk die bol staat van verschillen? We blikken terug op de recente studiedag 'Een kerk die luistert', getrokken door UCSIA en het IPB. 

‘Een kerk die luistert, hoort ook de dissonanten in de symfonie’

Paus Franciscus stuurt aan op een stijl van Kerk zijn die benadrukt dat gelovigen samen onderweg zijn. Dat is nog behoorlijk zoeken, want het synodale proces heeft de verscheidenheid binnen de Vlaamse Kerk in de verf gezet. Verschillende generaties, levensstijlen, engagementen en visies verenigen zich onder één kerktoren.

Worden deze schakeringen misschien te vaak genegeerd of met frustratie tegemoet getreden? Is deze diversiteit niet ook een rijkdom, een uitnodiging, een leerschool bij uitstek? Maar hoe pakken we die diversiteit dan best aan? Deze spannende vragen stonden centraal tijdens de studiedag “Een kerk die luistert: omgaan met verschillen” van 27 februari 2024. Organisatoren van dienst waren UCSIA, IPB, ICC en het Academische Centrum voor Praktische Theologie van de KU Leuven.

Meer dan 70 deelnemers – vertegenwoordigers uit alle hoeken van de Vlaamse kerk – verzamelden zich in het fraaie Hof van Liere, gelegen in het hart van de Antwerpse universiteitswijk. De workshops in het namiddaggedeelte thematiseerden fricties tussen generaties, het bevorderen van dialoog in conflictsituaties, de methode van spirituele onderscheiding,… In dit artikel staan we stil bij de perspectieven die geopend werden door de twee sprekers in het voormiddaggedeelte.

Diversiteit denken en diversiteit doén

Jos Moons, die aan de KU Leuven werkt als studentenpastor en onderzoeker van synodaliteit, schilderde drie kerkbeelden die vandaag de ronde doen. Eigenlijk zijn het drie aspecten van kerk-zijn – ze sluiten elkaar niet uit – die wisselende perspectieven bieden op kerkelijke diversiteit en eenheid.

1. De kerk als hiërarchische communio

Dit is de kerk gezien als organisatie die kan functioneren op basis van vastgelegde regels. Haar eenheid wordt bewaard door een hiërarchische ladder met Rome aan de top. In dit kerkbeeld zijn eenvormigheid, gehoorzaamheid en leiderschap de belangrijke waarden; er is weinig oog voor diversiteit. Dit kerkelijk zelfverstaan was uitgesproken dominant in de 19e en vroeg 20e eeuw.

2. De kerk als charismatisch volk van God

De blik verschuift naar de kerk als het volk van God op pelgrimstocht – een belangrijk beeld voor de huidige ontwikkelingen in de kerk. Hier ligt de nadruk op de gezamenlijkheid: alle gedoopten delen in dezelfde waardigheid en zijn met gaven van de Geest gezegend. Deze charismen zijn divers, er is aandacht en interesse voor diversiteit. Elke gelovige moet verantwoordelijkheid opnemen, ieder heeft haar/zijn taak te vervullen.

Deugden die dit kerk-zijn mogelijk maken zijn zelfvertrouwen, nederigheid, waardering en ontvankelijkheid. Een belangrijke les binnen dit perspectief is dat verscheidenheid gemakkelijk tot afgunst en wedijver leidt. Diversiteit komt tot bloei wanneer die deel wordt van een complementaire dynamiek.

3. De kerk als sacrament voor de wereld

Dit is de kerk gezien als onderdeel van een grotere dynamiek die uitmondt in dienst aan de wereld. Ruimdenkendheid, ontvankelijkheid en solidariteit zijn hier belangrijke waarden. Wie in dit beeld staat, beleeft de kerk als een doorgeefluik: alles wordt in gang gezet door het licht van Christus, en de kerk dient dit licht te weerspiegelen.

De nadruk ligt op de verbondenheid met – en dienst aan – mensen in de marge, ieder die kwetsbaar is: vluchtelingen, gevangenen, gediscrimineerden (vrouwen, LGBTQ+ personen, de natuur). Het is een vorm van kerk-zijn waarbinnen diversiteit gehuldigd wordt als ontvankelijkheid voor ‘anders zijn’ (alteriteit): de verrassende andersheid van God die ons telkens weer leert; de verbondenheid met mensen in de marge; het herkennen van andersgelovigen als medestanders die zich mét ons inzetten voor de goede zaak.

Moons’ conclusie: diversiteit is een goed teken, het past bij de katholieke gemeenschap. ‘Katholiek’ betekent toch in haar originele betekenis: ‘wereldomvattend’. Diversiteit ís niet gemakkelijk en máákt ons ongemakkelijk, maar past bij een geloofsgemeenschap die zich verzamelt rond een mysterievolle God die ons telkens weer overstijgt, en uitdaagt onze ‘comfortzone’ te verlaten.

Gelijke monniken, gelijke kappen?

Rebekka Willekes, priorin van Onze-Lieve-Vrouw van Klaarland (zusters trappistinnen), stak meteen van wal dat samenleven in een kloostergemeenschap niet altijd gemakkelijk is. Door het intense samenzijn stoot je op verschillen. Hoe zorg je ervoor dat deze verschillen geen breuklijnen worden, maar juist vruchtbaar?

Zr. Willekes deelde met ons een waaier verrassende inzichten uit de Regel van Benedictus:

• Naar het centrum toegaan. Dorotheus van Gaza gebruikte het beeld van het wagenwiel. Wil je God zoeken, dan trek je naar het centrum en kom je dichter bij je broeders. Zoek je sterker je heil in de wereld, dan verwijder je je van het centrum en van je broeders.
  
  

• Je eigen mening relativeren. Wat ik bij mijn broeder vaststel wekt mijn irritatie, maar kan het zijn dat mijn idee van ‘normaal’ niet zo algemeen geldend is als ik dacht?
  
  

• Reëele omstandigheden vragen om het kiezen van prioriteiten. Je weet hoe het ideaal zou moeten worden, maar de omstandigheden en mensen maken dat onhaalbaar. In plaats van je vast te klampen aan dat ideaal, is het productiever te overwegen wat hiér en nú het meest van belang is, en hoe jij dat mee kan vormgeven.
  
  

• Vruchtbaar omgaan met verschillen vraagt verbinding op een dieper niveau. Activiteiten die de gemeenschap op een dieper niveau verbinden moeten alle kansen tot groei krijgen: regelmatig onderling delen wat je het meest bezighoudt (de ‘harteklop’), samen werken, samen vieren,…
  
  

• Samen spreken en besluiten. Hoe als gemeenschap die bol staat van verschillen samen besluiten nemen? Benedictus’ voorschriften zijn verrassend:

(1) Allen samen roepen
Niemand wordt uitgesloten van de vergadering. Iedereen wordt grondig geïnformeerd (een teken dat ze serieus worden genomen). Naar iedereen wordt op dezelfde manier geluisterd; ieders input wordt serieus genomen.

(2) Luisteren
Openheid en het verlangen te horen wat de ander denkt moet de grondhouding zijn. Uitspreken wat je zelf te zeggen hebt is essentieel, dit delen als geschenk zonder angst dat de anderen het niet zullen appreciëren. En het dan loslaten: de nederigheid van het zeggen en de nederigheid van het loslaten dienen elkaar in evenwicht te houden.

(3) Besluiten
Soms vraagt het tijd je eigen mening los te laten. Het besluit is vruchtbaar wanneer het duidelijk gevormd is door een gemeenschappelijk proces.

(4) Gehoorzamen
Maar wat te doen als het besluit volgens jou verkeerd is? De ervaring wijst uit dat onze kleinheid voor God geen belemmering is. Essentieel is dat we blijven luisteren naar elkaar, ons niet afsluiten. Dankzij deze grondhouding kan de Geest ons via een omweg weer op het goede pad sturen.

Synodaliteit gebeurt eigenlijk al, méér dan misschien gedacht

Voor wie verderlezen wil, is er het boek “Op weg naar een luisterende Kerk. Synodale ervaringen in verleden en heden”. 

De auteurs schetsen een verrassende rijkdom aan ervaringen met synodaliteit, binnen een waaier van christelijke kerken en religieuze ordes. Verder komen recente experimenten zoals de Synodale Weg in Duitsland aan bod, naast ervaringen uit Latijns-Amerika en de Afrikaanse palavercultuur.