Een reflectie in het licht van de recente evolutie van de sociale leer van de Kerk

Professor Johan Verstraeten, Faculteit Theologie en Religiewetenchappen KU Leuven en voorzitter van het Netwerk Rechtvaardigheid en Vrede, stelt prominente vragen bij de pandemie. Welke lessen trekken christenen uit deze coronatijd? Wat zijn de aandachtspunten voor een nieuwe toekomst? In de zoektocht naar antwoorden put Professor Verstraeten uit de traditie van het sociaal-ethisch denken van de kerk en uit de encycliek Laudato Si’.

Pandemie van de armen

De coronapandemie is meer dan een medisch probleem. Deze pandemie heeft ook belangrijke economische en sociale gevolgen. Sommigen spreken zelfs van een “pandemie van de armen”, omdat wereldwijd vooral de meest kwetsbare mensen getroffen worden: arbeiders en mensen met tijdelijke jobs die hun werk verliezen, vluchtelingen, daklozen, enz.

Bovendien zien wetenschappers een link tussen deze pandemie en de ecologische crisis. Dirk Draulans en Jean-Pascal van Ypersele beweren zelfs dat covid-19 “een emanatie [is] van de hoogmoed waarmee wij denken alles op aarde ongestraft naar onze hand te kunnen zetten” (onder meer de vernietiging van de biotoop van vleermuizen, Het Klimaat Alarm, Knack, bijlage 16 sept 2020).

Sociale leer van de kerk: een ethsch referentiekader

Crisistijden roepen pertinente vragen op. Wat kan de kerkgemeenschap doen? Wat is haar verantwoordelijkheid, als ze zich ten dienste wilt stellen van de samenleving? Hoe kan de kerkgemeenschap bijdragen tot zowel directe hulp als tot toekomstgerichte veranderingsprocessen?

Om te kunnen onderscheiden wat christenen als kerkgemeenschap kunnen en moeten doen, is er nood aan een ethisch referentiekader. Dat kadert biedt de sociale leer van de kerk. De sociale leer is geen ideologie, geen doctrine, geen rugzak met pasklare antwoorden, maar een referentiekader om te onderscheiden op grond van drie stappen: ‘zien, oordelen en handelen’.

(1) Zien betekent analyseren wat er gaande is.
Christenen proberen de “tekenen des tijds te onderzoeken en te interpreteren in het licht van het Evangelie”, zoals Gaudium et spes stelt. Actuele problemen als covid-19, klimaatverandering, groeiende kloof tussen arm en rijk,… vragen om wetenschappelijke inzichten.

Zonder analyse verliezen we contact met de realiteit. Maar er is meer nodig. Om met een heldere blik naar de evolutie in de wereld te kijken is niet enkel een analyse nodig, maar ook een lens of perspectief. Het Evangelie biedt zo’n perspectief. Zo kunnen we beter zien in welke mate God aan het werk is in de gebeurtenissen, begrijpen wat er aan het gebeuren is en tegelijk leren hoe de toekomst zich aandient met onvermoede nieuwe mogelijkheden.

(2) Oordelen gebeurt met hulp van enkele morele criteria die helpen om te onderscheiden wat tot het goede leidt en wat niet. Dit impliceert durven omgaan met de ambivalenties van het reële leven en concrete keuzes maken die naar het Rijk Gods leiden.

In positieve zin betekent oordelen dus onderscheiden en zien dat, wat bijdraagt tot meer rechtvaardigheid en menselijkheid, een bijdrage is tot het Rijk Gods dat op gesluierde wijze reeds aanwezig is. Denk aan de vele vormen van spontane solidariteit tijdens de lockdownperiode. Negatief oordelen betekent kritiek geven op wat niet goed is, niet alleen in de samenleving maar ook in de kerk: wat heeft negatieve impact om mensen en waar heeft de kerk gefaald om een gepast antwoord te geven.

Om te kunnen (en durven) onderscheiden biedt het referentiekader van de sociale leer enkele belangrijke principes en waarden:

• menselijke waardigheid (en mensenrechten – met de encycliek Laudato Si’ ook uitgebreid tot waardigheid van de niet-menselijke levende wezens);
• het algemeen welzijn (geradicaliseerd door de universele bestemming van de goederen en de preferentiële optie voor de armen);
• rechtvaardigheid (in zijn drie vormen namelijk ruilrechtvaardigheid of “Fair Trade”, contributieve rechtvaardigheid of de plicht om bij te dragen tot de gemeenschap, en distributieve rechtvaardigheid of herverdelen)
• solidariteit (mensen zijn met elkaar verbonden wat de plicht tot engagement naar elkaar toe inhoudt – ook de verbondenheid met alle levende wezens en de aarde);
• subsidiariteit (er is meer dan een relatie tussen individu en staat: rol van het middenveld);
• het voorzorgprincipe (wanneer objectieve informatie suggereert dat ernstig en onomkeerbare schade kan worden veroorzaakt, moet een project worden opgeheven of gewijzigd, zelfs indien er geen onbetwistbaar bewijs is)

Paus Franciscus benadrukt dat sociale en ecologische ethiek samen horen: “de arme gemeenschappen overal ter wereld zijn… nu al de vroege en onevenredig getroffen slachtoffers van de huidige ecologische achteruitgang en wij kunnen niet langer onverschillig blijven voor de steeds wanhopiger schreeuw van de aarde en schreeuw van de armen” (LS, 49). Bovendien kan dit alles niet zonder liefde en nabijheid. Liefde is de grondhouding in alles. Structurele actie en persoonlijke ontmoeting horen samen.

(3) Vanuit zien en oordelen volgt handelen. De kerk moet naar de wereld toe gericht zijn en dienstbaar zijn. Paus Franciscus onderstreept dit: liever een kerk ‘met vuile handen’ en ‘in de straten’ dan een kerk die zich om zichzelf bekommert. Zo herhaalt hij wat de bisschoppensynode eerder al aangaf: “Actie voor rechtvaardigheid en deelname aan de transformatie van de wereld lijkt ons ten volle een constitutieve dimensie van de verkondiging van het evangelie, of, met andere woorden, van de zending van de Kerk tot verlossing van de mensheid en haar bevrijding van elke situatie van onderdrukking” (Algemene synode van bisschoppen over de rechtvaardigheid).

Belangrijk gevolg van dit alles is dat sociaal engagement, caritas, diaconie en transformatief aanwezig zijn in de samenleving, moeten gezien worden als integraal onderdeel van het kerk-zijn, en minstens even belangrijk als catechese, liturgie en kerkelijk recht. In dit opzicht leren denken en handelen vanuit het geheel! Hoe kan de kerkgemeenschap ook de samenwerking tussen alle geledingen die zich met caritas en diaconie bezig houden bevorderen?

Recent formuleerde het Dicasterie voor de Integrale Menselijke Ontwikkeling hierbij zeven doelstellingen die vragen oproepen over wat christenen kunnen doen: (zie ook: Jubileumjaar voor de aarde)

• Hoe kunnen wij een antwoord geven op de schreeuw van de aarde?
• Hoe kunnen wij een antwoord geven op de schreeuw van de armen?
• Wat kunnen wij doen om een ecologisch verantwoorde economie te ontwikkelen, met duurzame productie, ethische consumptie en ethische investeringen?
• Hoe kunnen wij een eenvoudiger levensstijl ontwikkelen?
• Wat kunnen wij doen om bij te dragen tot ecologische vorming en opvoeding?
• Hoe kunnen wij ecologische spiritualiteit bevorderen?
• Hoe kunnen wij bijdragen tot gemeenschapsopbouw en meer participatie met het oog op een ecologische en sociale transformatie?

Onderliggende hoofdvraag blijft hoe deze sociaal-ecologische ethiek kan bijdragen tot een toekomstgerichte rechtvaardige en integraal-ecologische heropbouw van de samenleving tijdens en na de Coronacrisis.

Dit is een ingekorte en licht bewerkte weergave van de toespraak van prof Johan Verstaeten op het IPB-Forum van 3 oktober 2020.