Delen maakt ons tot gelukkigere mensen

Waarom herverdelen? Moeten we rijkdom bestrijden? Wat zijn kenmerken van solidariteit? Welke vormen van geven herkennen we? Het zijn vragen die opborrelden in de 'Werkgroep Kinderen & Jongeren Solidariteit' van het Netwerk Rechtvaardigheid en Vrede.
Deze werkgroep is een samenwerkingsverband tussen enkele solidariteitsorganisaties van het Netwerk Rechtvaardigheid & Vrede (Broederlijk Delen, Welzijnszorg, Missio en Caritas International), het Katholiek Onderwijs Vlaanderen, Chiro en Studio Globo. Samen organiseerden ze op 19 april 2023 een interactieve voormiddag over ‘delen en herverdelen als pedagogie’. Professor Emeritus Antoon Vandevelde (KU Leuven) trad op als gastspreker.

Waarom herverdelen?

Prof Em Vandevelde spitte met drie stappen het thema uit. Eerst stond hij stil bij armoede, rijkdom en ongelijkheid. Er is in de wereld stuitende ongelijkheid die principieel oproept tot gelijkheid van alle burgers wereldwijd. Rechtvaardigheid kan richtinggevend zijn om deze gelijkheid concreet hard te maken, waarbij afwijking van gelijkheid verantwoord kan worden als ze ontstaat door:

• Verschil in individuele inspanning 
• Efficiëntie

Met andere woorden, ongelijkheid is toegelaten:

• Als je je minder goede positie aan jezelf te wijten hebt
• Als je minder zou hebben met gelijkheid

Met de Amerikaanse filosoof John Rawls (1921-2002) wees Vandevelde ons op twee principes van rechtvaardigheid:

1. Maximale gelijke basisvrijheden voor iedereen
2. Sociaal-economische ongelijkheid is toegestaan als (2a) deze verbonden is met kansengelijkheid (bij gelijke competentie), en (2b) deze maximaal in het voordeel van de zwakste is. Bij deze twee principes heeft (1) voorrang op (2) en (2a) voorrang op (2b).

De tweede stap zoomde in op solidariteit. Vandevelde omschrijft solidariteit als ‘de bereidheid te delen met mensen die je niet noodzakelijk persoonlijk kent, maar met wie je je op een of andere wijze identificeert en die je op die basis als je gelijken beschouwt’.
Solidariteit is dus niet hetzelfde als vriendschap (die wel gebaseerd is op persoonlijke relaties), en verschilt van loyauteit (die eerder hiërarchisch is en vaak gebaseerd op persoonlijke banden), en is wat anders dan altruïsme (wat eerder geven uit overvloed is dus niet echt delen, of geven om “ervan af te zijn”) en solidariteit is ook geen verzekering (het doel van een verzekering is niet delen, maar jezelf veilig stellen). 

De vraag welk mensbeeld solidariteit en het bestrijden van ongelijkheid kan schragen was de derde stap. Is de mens een homo oeconomicus of een homo donator? Mensen laten zich niet enkel leiden door berekend eigenbelang. We zijn sociale wezens, die zinvol willen leven en van betekenis willen zijn in de ogen van anderen. Dat maakt ons tot gevende wezens.
Met Vandevelde zien we drie vormen van geven:

• Altruïsme of geven zonder de verwachting iets terug te krijgen. Typevoorbeeld is de christelijke liefdadigheid, caritas. Geven gebeurt dan liefst door onbekende gevers aan onbekende ontvangers. Vraag is wel of zuiver altruïsme realistisch is? Bovendien krijgt een evenwaardige relatie geen kansen met louter liefdadigheid: de gever blijft “superieur” tegenover de ontvanger.
• Geven in wederkerigheid, waarbij we twee modellen zien: het model van de economische ruil en de logica van de gift. Ruilen betekent “do ut des”: ik geef om iets terug te krijgen. Dit economisch geven is meestal ook kwantificeerbaar: er wordt een prijs opgeplakt.
• Een gift of schenking is eerder kwalitatief en minder kwantitatief. Schenken verwijst ook naar een dimensie van het leven, leven als voortdurende uitwisseling van giften, het leven zelf dat ons gegeven is. De verplichting om te geven wordt vaak ook religieus geduid, bijvoorbeeld de plicht om (ten minste iets van dankbaarheid) terug te geven, en ondankbaarheid als zwartste van alle ondeugden.

Toch schuilen er enkele ambivalenties in het geven. De ontvanger kan zich “minder” voelen dan de gever, ook als deze laatste dat niet bedoelt. Bovendien kan een gift die niet kan worden teruggegeven als vernederend worden ervaren, waardoor de ontvanger zich eerder rancuneus voelt dan dankbaar.

Wie de presentatie van Vandevelde wil nakijken, vindt die hier.

Werkwinkels maken delen en herverdelen concreet

Deelnemers kozen uit een vijftal werkwinkels:

Werkwinkel 1 SOLvID – online lessenreeks internationale solidariteit (Studio Globo)
Concrete verhalen van onrecht, inspirerende acties en organisaties, kritische reflectie en eigen meningsvorming vormen de rode draad doorheen deze lessenreeks voor leerlingen van de 2de en 3de graad secundair. Ze worden uitgedaagd om na te denken over de rol van internationale samenwerking (en hun eigen rol!) voor systeemverandering en mondiale rechtvaardigheid. SOLvID werd ontwikkeld in samenwerking met 11.11.11 en Broederlijk Delen.

Werkwinkel 2 Delen en herverdelen (Broederlijk Delen) 
Delen en herverdelen is het DNA van Broederlijk Delen. Vanuit onze spiritualiteit werken we aan een duurzame wereld zonder ongelijkheid, een ‘goed leven met genoeg’ vanuit respect voor mens en planeet. Aansluitend op leerdoelen en eindtermen bieden wij concrete stapstenen aan op het pad van levenswijze naar systeemverandering. Als 25% van de mensen samen aan verandering werken, dan kan het 100% anders. Kinderen, jongeren, leerkrachten en scholen ondersteunen en inspireren om mee te bewegen in solidariteit, dat doen we van harte..

Werkwinkel 3 Weg uit dat web (Welzijnszorg)
Met het educatief spel Weg uit dat web brengt Welzijnszorg het thema armoede binnen in de klas. Het zorgt ervoor dat de leerlingen zich bewust worden van wat armoede betekent en hoe het tot sociale uitsluiting kan leiden. Want een leerling die leeft in een kansarm gezin leeft niet enkel in armoede, maar wil er graag bij horen, met zijn eigen dromen en fantasieën. Via deze speelse methodiek maken de leerlingen kennis met de verschillende gezinnen en de levensdomeinen van het armoedeweb.

Werkwinkel 4 Community Service Learning (Katholiek Onderwijs Vlaanderen)
Community Service Learning (CSL) is een pedagogische, ervaringsgerichte onderwijsvorm van dienen, leren en reflecteren die recent meer ingebed raakt in Vlaamse secundaire scholen. Via een concrete ervaring van maatschappelijk engagement leren leerlingen over de maatschappij en staan ze stil bij zichzelf. Er is sprake van wederkerigheid: de ervaring is zowel relevant voor de leerling als voor de andere of de gemeenschap waar de leerling actief is. CLS geeft geëngageerd en inspirerend burgerschap concreet vorm: leerlingen werken aan hun eigen identiteit in dialoog met ‘de ander’ en de wereld buiten de schoolmuren. CLS vormt vaak het sluitstuk in de tweede en/of derde graad S.O.
In deze werkwinkel schetsen we kort het opzet en de fasen van CSL. Reflectie krijgt daarin een centrale plaats. We tonen aan de hand van beeldmateriaal enkele concrete ervaringen van leerkrachten en leerlingen. We verwijzen graag naar de MOOC, de online cursus over CSL, waarmee je zelf of met je team aan de slag kan gaan.

Werkwinkel 5 Iedereen gelijk in de wijk
Inleefatelier voor volwassenen (Studio Globo)
Studenten lerarenopleiding en schoolteams gaan in een veilige setting aan de slag met hun eigen vooroordelen over armoede. Elke deelnemer kruipt in de huid van een buurtbewoner in het levensechte decor van het inleefatelier ‘Achter de Muur’. Ze worden geconfronteerd met verschillende aspecten van armoede en ervaren dat uitsluiting vaak onbewust gebeurt. Door zich in te leven in levensechte situaties, ontdekt de groep struikelblokken en aandachtspunten als je wil werken en communiceren met mensen in armoede. Het inleefatelier is een samenwerking met Welzijnszorg en wordt begeleid door een ervaringsdeskundige en een educatieve medewerker.