Hoe verhouden theorie en praktijk zich tot elkaar in de werking van Ecokerk?, is een van de hoofdvragen die Karel Malfliet met zich meedroeg tijdens zijn jarenlange inzet voor NRV-Ecokerk.

In deze bijdrage pluist hij deze verhouding uit én reikt bovendien een handige methodiek aan: de "theorie van de menselijke basisbehoeften", zoals ontwikkeld door de Chileense econoom Manfred Max-Neef. 

Opgericht in 2005 door de Conferentie van Belgische Bisschoppen, en ingebed in het Netwerk Rechtvaardigheid en Vrede, richt Ecokerk zich tot de brede kerkgemeenschap in Vlaanderen. Elk jaar ontplooit Ecokerk een campagne in de Scheppingsperiode. Sinds 2015 werd de encycliek Laudato Si' de leidraad voor de missie van Ecokerk, en 'integrale ecologie' de kerngedachte.

Drie assen

Ecokerk ontwikkelt haar werk langs drie assen.

De eerste as, verbonden met Laudato Si' en de oproep tot een 'ecologische bekering', is ecospiritualiteit. Deze spiritualiteit wordt gevoed door eco-theologie. Ecospiritualiteit moet ons helpen om onze huidige realiteit te ervaren als een 'tijd voor schepping', met aandacht voor zowel het ecologische denken in spiritualiteit en liturgie, als een houding om om te gaan met de klimaatnoodtoestand. 

In de tweede as, de ecopraktijk, streeft Ecokerk naar een klimaatneutrale kerkgemeenschap. We moedigen gezinnen, bewegingen, groepen, organisaties, parochies, scholen, religieuze instellingen en bisdommen aan om een duurzame levensstijl te ontwikkelen.

Voor de derde as van ecobeleid en politieke acties sluit Ecokerk aan bij het pluralistische netwerk van de Belgische Klimaatcoalitie en bij de lidorganisaties van het Netwerk Rechtvaardigheid en Vrede en hun internationale netwerken. 
Het klimaatvraagstuk is de toegangspoort tot andere thema's zoals biodiversiteit, voedsel en water, of de Duurzame Ontwikkelingsdoelen van de VN. Het verdedigen van mensenrechten, en meer specifiek de zogenaamde 'grote 8' die in de preambule van het Akkoord van Parijs staan, is een belangrijk element in het politiek werk van Ecokerk.

Het herontdekken van de verloren derde relatie als onderdeel van het onderscheidingsproces

De scheppingsverhalen in het boek Genesis (.../...) geven aan dat het menselijk leven gebaseerd is op drie fundamentele en nauw elkaar verbonden relaties: de relatie met God, met de naaste en met de aarde. Volgens de Bijbel werden deze drie vitale relaties verbroken, niet alleen buiten ons maar ook binnen onszelf. Deze breuk is de zonde. (Laudato Si', 66)

In dit citaat worden zonder veel omhaal drie fundamentele relaties opgesomd, alsof ze voor iedereen vanzelfsprekend zijn. Toch is het bestaan van die derde relatie in onze joods-christelijke traditie voor velen, zelfs vandaag nog, een verrassend nieuw inzicht. Want onder invloed van de moderniteit zijn we die specifieke relatie ergens onderweg kwijtgeraakt. Dat verlies leidde tot de opvatting dat niet de hele werkelijkheid op weg is naar voltooiing in God, maar alleen de mens. Deze manier van denken werd vervolgens vertaald naar de kerkelijke praktijk. Ook al gebruikten kerkelijke kringen natuurbeelden in hun teksten, gebeden en beeldspraak, tot voor kort ging het in de liturgie, catechese en diaconie in wezen over God en de mens, niet over de toestand van 'onze zuster Moeder Aarde' of onze relatie met het niet-menselijk leven.

Het is dan ook logisch dat de (her)ontdekking en de (her)intrede van dit ecologische thema in het handelen, spreken en vieren van de kerkgemeenschap enige tijd in beslag heeft genomen, en nog steeds neemt. Als onderdeel van het onderscheidingsproces vindt het zijn oorsprong in het Conciliaire proces voor gerechtigheid, vrede en integriteit van de schepping in de jaren tachtig, en de acties van nationale en internationale netwerken van NGO's.

Hoewel deze evolutie al enkele decennia aan de gang is, sijpelt de overtuiging dat dit alles het hart van het christelijk geloof en de kerkelijke praktijk raakt, slechts langzaam door in de dagelijkse gang van zaken in parochies en plaatselijke kerken. De 'derde relatie' is niet overal verwelkomd als een herontdekte geliefde, maar eerder als een ongenode gast. Ecologie blijft grotendeels een zaak van campagnes, gedragen door een beperkt aantal vrijwilligers. Het ter discussie stellen van de eigen levensstijl en ingesleten gewoonten in de organisatie van parochies of het organisatieleven, is confronterend en stuit vaak op onwil.

Laudato Si': versnelling en verdieping van de werking

Pas met de publicatie van de encycliek Laudato Si' in 2015 kunnen we spreken van een echte versnelling. De encycliek neemt de bedreigende werkelijkheid en de wetenschappelijke inzichten daarover als uitgangspunt en bevestigt opnieuw dat de vraagstukken rond ecologie, rechtvaardigheid en vrede "drie absoluut met elkaar verbonden thema's zijn, die niet van elkaar kunnen worden gescheiden en afzonderlijk kunnen worden behandeld zonder te vervallen in een grove simplificatie" (Laudato Si', 92). Integrale ecologie is de sleutel om ze aan te pakken. We hebben een ecologische bekering nodig, en rechtvaardigheid moet deel uitmaken van het milieudebat, "om zowel de schreeuw van de aarde als de schreeuw van de armen te horen" (Laudato Si' , 49). 

De weerklank van deze encycliek is groot geweest, ook in buitenkerkelijke kringen. Zij hangt samen met een toegenomen gevoel van urgentie in de samenleving. De laatste decennia hebben de klimaatverandering, de aantasting van de ecosystemen en het verlies aan biodiversiteit de basisvoorwaarden voor het leven op aarde definitief veranderd. Deze ontwikkeling heeft niet alleen geleid tot politieke antwoorden, zoals het Biodiversiteitsverdrag of het Klimaatverdrag, met het Akkoord van Parijs of de Europese Green Deal, maar ook - en vooral - tot een klimaatbeweging en een transitiebeweging in de samenleving. Steeds meer mensen zijn bereid actie te ondernemen en de gevolgen van hun eigen levensstijl onder ogen te zien.

Ecokerk heeft aansluiting gezocht bij deze brede maatschappelijke beweging, door het concept 'integrale ecologie' in praktijk te brengen binnen parochies en allerlei kerkelijke groepen en instellingen. 

Op zoek naar een methode

Natuurlijk ontstaat er doorheen verschillende crises in onze wereld niet alleen een beweging voor positieve verandering, maar ook een tegenbeweging: (toename van) armoede, ongelijkheid en schending van de mensenrechten, sociale eenzaamheid, culturele en geestelijke ontworteling, verlies van sociale samenhang, populisme, polarisatie en de opkomst van rechts-radicale bewegingen.

Iedereen heeft te maken met deze complexe context, maar het is niet altijd eenvoudig om er de vinger op te leggen. Uitdaging voor Ecokerk was, om een methodologie te vinden waarmee we het holistische concept van "integrale ecologie" kunnen verbinden met de persoonlijke ervaring van mensen.

9 fundamentele en universele basisbehoeften

Ecokerk vond een zeer nuttig inzicht in de "theorie van de menselijke basisbehoeften", zoals ontwikkeld door Manfred Max-Neef (1932-2019), een Chileense econoom, in zijn boek Human Scale Development (1989).

In tegenstelling tot de klassieke behoeftentheorie van Maslow gaat Max-Neef niet uit van een piramidale hiërarchie van behoeften, waarin men eerst in staat moet zijn te voldoen aan de 'lagere' materiële behoeften (voedsel, drinken, onderdak) voordat men in staat is de 'hogere' behoeften te bevredigen, zoals het bereiken van zelfrealisatie.

Volgens Manfred Max-Neef zijn er negen fundamentele en universele menselijke basisbehoeften: overleven, bescherming, affectie, verstaan, participatie, plezier, creatie, identiteit en vrijheid.

Volgens deze theorie zijn de ‘klassieke’ behoeften zoals eten, drinken, huisvesting, onderwijs, kleding… geen behoeften, maar manieren om één of meer van de 9 reële behoeften te vervullen.

De behoeften zijn niet hiërarchisch geordend, maar horizontaal. Samen vormen ze een systeem, ze zijn met elkaar verbonden en interactief.

Borstvoeding bevredigt bijvoorbeeld niet alleen de behoefte aan 'overleven', maar ook aan de behoefte aan 'affectie', 'bescherming' en zelfs 'identiteit'. Op dezelfde manier raken ze aan andere vertrouwd klinkende woorden zoals ‘gemeenschap’ (identiteit, bescherming, affectie), ‘spiritualiteit’ (verstaan, identiteit), ‘sociaal weefsel’ (participatie, plezier, creatie), ‘milieu’ ( overleven, bescherming), enz...

Armoede en pathologieën

Max-Neef stelt dat men kan spreken van armoede, zodra aan één of enkele van deze 9 behoeften niet kan worden voldaan.

Omdat deze behoeften een ‘systeem’ zijn, ontstaat er bovendien een soort pathologie wanneer aan één of enkele van deze basisbehoeften niet wordt voldaan. En die pathologie is niet alleen individueel, maar treft ook groepen of samenlevingen, met symptomen als angst, het zoeken naar 'eenvoudige' antwoorden en oplossingen, geweld, marginalisering en uitsluiting.

Volgens de theorie van Max-Neef kan de lijst met negatieve gevolgen van de crises waarover we tijdens de lezingen in het seminarie hoorden, dus in feite worden beschouwd als een lijst met symptomen van armoede en pathologieën, vanwege de onmogelijkheid van gemeenschappen of volkeren om één of meerdere van hun fundamentele menselijke behoeften te vervullen, als gevolg van ontwrichtende gebeurtenissen en evoluties.

Max-Neef stelt verder dat deze negen behoeften een rol spelen op vier existentiële niveaus: zijn (kwaliteiten), hebben (dingen), doen (acties) en interactie (omgeving).

Met de negen behoeften en de vier niveau's kan je een matrix maken, en als groep of gemeenschap onderzoeken waar actie nodig en mogelijk is

Die theorie en de bijhorende onderzoeksmethode is interessant. Ze biedt een instrument om menselijke ontwikkeling te bekijken vanuit zowel de materiële als de niet-materiële behoeften.

Voor Ecokerk biedt dit kader ook een interessant houvast bij pleidooien tegen het 'technocratisch paradigma' (Laudato Si') of tegen de exclusieve en scheefgetrokken gerichtheid van onze samenleving op een beperkt aantal (voor de markt en de economie interessante) behoeften.

Het helpt ook bij het nadenken over een ecologische transitie die tegelijkertijd mensen toelaat ‘meer volledig’ mens te zijn door aandacht te hebben voor al hun behoeften. Deze methodologie creëert eigenaarschap voor de betrokken mensen en bevordert gemeenschappelijke actie op het gebied van integrale ecologie.

Het kader van Max-Neef speelde daarom altijd een rol bij het ontwikkelen van de opeenvolgende campagnes van Ecokerk. Onze oproep tot verandering gaat niet enkel over CO₂-uitstoot, groene energie, of natuurbescherming. Het gaat ook over 'het goede leven' en participatieve actie voor sociale rechtvaardigheid: "Deze crisistijd is ook een creatieve tijd, een ‘tijd voor Schepping’. Het bijbels scheppingsverhaal krijgt opnieuw zijn betekenis als toekomstvisioen, als een te realiseren project. De klimaatverandering verschijnt als een immense opdracht om van onze zieke, mishandelde en gekneusde aarde opnieuw Gods vruchtbare en gastvrije thuis te maken, waar leven is voor al wat leeft." (Het klimaat verandert OOK MIJ, 2014)

Ecologische bekering omzetten in gemeenschappelijke actie

"De ecologische bekering die nodig is om blijvende verandering teweeg te brengen, is ook een gemeenschappelijke bekering", zo lezen we in Laudato Si' 219.
Bij de lancering van het initiatief 'Elke Groep een Klimaatplan' in 2016 schreef Ecokerk: "We willen evolueren naar een klimaatneutrale kerkgemeenschap".

Met haar campagnes heeft Ecokerk sindsdien bisdommen, parochies, gemeenschappen en lokale groepen gemotiveerd om ecologische bekering en ecologisch burgerschap om te zetten in actie. Ecokerk heeft hen aangemoedigd hun eigen klimaatplannen te schrijven en deze te delen op de website van Ecokerk.

De website is vandaag een manier om met elkaar en met de bredere gemeenschap in dialoog te treden. De toolkits voor lokale groepen bevatten 11 sectoren of thema's waarin aan verandering kan worden gewerkt. Deze worden elk gevisualiseerd met een symbool en krijgen elk een webpagina, waarop verdere informatie, tips en links naar diverse initiatieven in de samenleving te vinden zijn.

Storytelling is een belangrijk instrument geworden voor de campagnes. Sinds de lancering zijn op de campagnewebsite tientallen verhalen over verandering te vinden. Kleine verhalen over beginnende lokale initiatieven, maar ook grote verhalen over overgangsbeleid in instellingen, worden op een vergelijkbare waarderende manier behandeld als voorbeelden van goede praktijken die anderen kunnen inspireren om hun eigen proces van ecologische transitie te beginnen.

Het actieplatform van Laudato Si'

Op de vijfde verjaardag van de encycliek Laudato Si’, in mei 2020, lanceerde het Vaticaan het 'Laudato Si' Actieplatform', dat gemeenschappen en instellingen oproept te werken aan 7 Laudato Si' doelen en binnen 7 jaar volledig duurzaam te worden in de geest van Integrale Ecologie.
Sinds 2021 hanteert Ecokerk het Actieplatform als kader voor haar voortdurende oproep tot gemeenschappelijke actie, en voor begeleidende verhalen op de website. Gezinnen, bisdommen, parochies en christelijke organisaties kunnen delen hoe zij aan dit veranderingsproces willen werken. Door een Laudato Si' boom te planten - een fruitboom op een publiek toegankelijke plek - kunnen zij dit engagement symbolisch zichtbaar maken.

Over de auteur 

Karel Malfliet werkte van 2014 tot 2023 voor het Netwerk Rechtvaardigheid en Vrede en belichaamde de werking van Ecokerk. De jaarlijkse campagne tijdens de scheppingsperiode vormt een van de hoofddoelen van Ecokerk. Sinds de ondertekening in 2015, is de encycliek Laudato Si’ van paus Franciscus richtinggevend voor de werking van Ecokerk. 

Terug naar het overzicht van de verschillende bijdragen.

Meer weten over deze bijdrage van Karel Malfliet, contacteer Dit e-mailadres wordt beveiligd tegen spambots. JavaScript dient ingeschakeld te zijn om het te bekijken.