In België worden verschillende groepen mensen opgesloten. Onder hen denken we allereerst aan beklaagden en veroordeelden van misdrijven die in arresthuizen of penitentiaire instellingen verblijven.

Is de keuze om mensen op te sluiten vandaag echter nog te rechtvaardigen? 

Opsluiting – en dus de facto vrijheidsberoving en uitsluiting van deelname aan het maatschappelijk leven – is een drastische maatregel. Worden daarmee de verhoopte verwachtingen ingelost en de beloofde resultaten bereikt? Of zijn er betere alternatieven?

Wie zit in de gevangenis?

Prof em Sonja Snacken (VUB) neemt ons mee in een kritische analyse van het gevangeniswezen zoals we dat vandaag kennen. Wat als eerste opvalt is de populatie achter de muren van de gevangenis. 

Blijkt dat:

• In België dagelijks gemiddeld 12.000 mensen “vast” zitten (in 2023)
• Van wie 95,7 % mannen en 4,3 % vrouwen
• Het merendeel komt uit een lagere sociale klasse (en beschikt bijvoorbeeld niet over een diploma secundair onderwijs)
• 50 % kampt met psychische problemen
• 15 % heeft een psychiatrische aandoening
• 56,4 % heeft de Belgische nationaliteit, gevolgd door Marokko (7,8 %), Algerije (4,5 %), Nederland (3,6 %)
• Onder de gevangenen heeft 28,5 % geen recht op verblijf (en dat is 68,7 % van de niet-Belgen in de gevangenis)

Waardigheid in de gevangenis?

Er bestaan verschillende definities van het begrip waardigheid. Vanuit religieus perspectief stoelt menselijke waardigheid op de idee dat mensen gezien worden als God’s creaties. Humanisten zien de “persoonlijke” waardigheid als richtinggevend.
Sociale waardigheid betekent dan weer de waardigheid die je toegekend wordt door anderen (rechtspraak, de samenleving,…).

Voor het gevangeniswezen in Europa ligt de ondergrens bij het begrip mensenrechten. Art 1 van de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens (UVRM) stelt dat “alle mensen worden vrij en gelijk in waardigheid en rechten geboren”.
Voor gedetineerden wordt daarom het toekennen van bepaalde rechten van primordiaal belang om hun waardigheid te vrijwaren. Verlies van vrijheid betekent immers automatisch ook verlies van rechten. 

Het Europees Hof voor de Rechten van de Mens stipuleert dat gevangenen bepaalde rechten blijven behouden, zoals:

• Bescherming tegen foltering en fysieke mishandeling
• Bescherming tegen onmenselijke en vernederende behandeling of bestraffing
• Fundamentele rechten zoals recht op familiebezoek of contact met de buitenwereld
• Recht op sociale re-integratie

Detentie op zich is een inherente vernedering. Je identiteit wordt gereduceerd tot een bepaalde (mis)daad.

Schending van mensenrechten

In het gevangeniswezen zoals het vandaag in ons land wordt georganiseerd treden tal van mensenrechtenschendingen op. Enkel en alleen al het feit van structurele overbevolking in de gevangenissen maakt de behandeling van gedetineerden onmenselijk.
Bovendien is een gevangenis per definitie een totale institutie, waarbij machtsrelaties verankerd zijn in de manier van omgaan met elkaar. Elke machtsrelatie houdt het risico van machtsmisbruik en geweld in zich. Mechanismen van de-humanisering zijn legio.
Vaak ontbreken – ook door de overbevolking en een verkeerd politiek beleid – de nodige medische zorg en psychosociale bijstand.
Het risico op suïcide ligt vijfmaal (x5) hoger achter de muren van een gevangenis in vergelijking met de samenleving. 

Prisons create prisoners (Ugelvik, 2014).

Overbevolking in de gevangenis blijkt een hardnekkig en jarenlang aanslepend probleem. Sinds 1988 lopen de gevangenissen in ons land over hun limieten. De zogenaamde stijging van de criminaliteit is niet de oorzaak. Een derde van de mensen achter de muren, zit in voorlopige hechtenis en velen keren na vrijlating terug, wat betekent dat de re-integratie in de samenleving faalt.

Detentiecentra bijbouwen is geen oplossing. Hoe groter de capaciteit, hoe meer mensen achter de tralies. De oplossing ligt veeleer bij politieke keuzes en het beleid. Is mensen opsluiten en volledig afscheiden van de samenleving de juiste “behandeling” voor wie een misdaad begaat?

De extreme afhankelijkheid van het personeel, het verlies van controle over het dagelijks leven, de fysieke vernederingen (naaktfouilles, uniformen,…), het gebrek aan informatie, het verlies van sociale rollen, het de-humaniserend taalgebruik (“lossen cellen”, cel-nummers, ‘luie varkens”,…), de permanente controle, stress en angst… Je zou voor minder je identiteit verliezen en vluchten in drugs of medicatie.

Euthanasie-aanvragen komen ook regelmatig voor in de gevangenis. Niet omdat mensen ondraaglijk lijden door ziekte, wel omdat ze geen enkele hoop meer hebben.

Oplossingen zijn gekend

Het Europees Hof voor de Rechten van de Mens stuurt aan op een humaner strafbeleid. Iemand opsluiten achter tralies zou het ultimum remedium moeten zijn, enkel als het echt niet anders kan. Voor het Europees Hof moet er meer ingezet worden op het depenaliseren en op gemeenschapsgerichte straffen.

Hoe meer we investeren in sociale systemen, zoals de sociale zekerheid, hoe minder gedetineerden in de samenleving.

Sommigen gevangenissen maken werk van een humaner beleid. Er is bijvoorbeeld een buddy-systeem, waarbij een gevangene buddy is voor wie nieuw de gevangenis binnenkomt. Studies wijzen uit dat dit veel angst en stress kan wegnemen.
Sinds 2019 – een wetsvoorstel dat al ingediend was in 2005 – heeft elke gevangene recht op een individueel detentieplan. In de praktijk komt hier helaas weinig van in huis.

Kernpunt hierbij is respect. Hoe voel je je bejegend? Ook al is een systeem totalitair van aard en structureel mensonwaardig, toch maakt met respect behandeld worden een groot verschil. 

Ook de omkadering en de zorg optimaliseren moet prioriteit krijgen. Zorg moet hier gezien worden in brede zin: al wie luistert, tijd vrijmaakt, begripvol is, is zorgend.
Ook het bijstand vragen van een spirituele begeleider of vertegenwoordiger van uw geloofsovertuiging, het kunnen volgen van vorming of werken aan de re-integratie horen hierbij.
Familiebezoek zou ongestoord moeten kunnen verlopen. 
Eigen kledij is nog een aandachtspunt, omdat het helpt om de eigen identiteit te bewaren.

Bovenal moet bij In Voorlopige VrijheidStelling (IVS) meer begeleiding komen gericht op:

• Tewerkstelling
• Huisvesting
• Steun en begeleiding
• Rehabilitatie
• …

Talk, sit, listen, understand, help (Tait, 2011).

De realiteit van vandaag toont helaas nog steeds een ander plaatje. Het neo-liberaal beleid maakt dat sociale problemen terechtkomen in de gevangenis.

Wie is prof em Sonja Snacken?

Sonja Snacken is jurist-criminoloog en emeritus gewoon hoogleraar criminologie, penologie en rechtssociologe aan de Faculteit Recht en Criminologie van de Vrije Universiteit Brussel.
In haar onderzoek focust zij op thema’s als bestraffing en mensenrechten in België en Europa. Ook verschillende vormen van extreme afhankelijkheid, in het bijzonder in gevangenissen, zijn een onderzoeksthema. Sonja Snacken heeft bijgedragen tot de Belgische wetgeving en de Europese standaarden voor bestraffing en mensenrechten. Zij participeert aan publieke en politieke debatten en zetelt in adviescommissies voor justitie. 

Sonja Snacken ontving verschillende wetenschappelijke prijzen, onder andere:

• de FWO Excellentieprijs (2010)
• de European Society of Criminology Award (2015)
• eredoctoraat aan de Université de Liège (2021)
• eredoctoraat aan de University of Glasgow (2022)

Klik hier voor de presentatie van prof em Sonja Snacken.