Migratie, gender, levensbeschouwelijke kwesties of actuele “hot items” leiden soms tot verhitte discussies. Conflicten gebaseerd op sociaal-politieke, religieuze of culturele thema’s zijn niet nieuw. Controversiële ideeën kunnen een plaats hebben in het democratisch debat en bij meningsverschillen. Maar als heftig debat en conflict leiden tot gewelddadige vormen van polarisatie en extremisme, stelt zich een ernstig probleem.
Hoe kunnen we op een goede manier omgaan met polarisering? Hoe kunnen we op een gepaste manier reageren op “wij-zij-denken”? Welke houdingen kunnen we aannemen ten aanzien van extreem gedachtegoed, ook in de klas?
Onderwijs, en educatie in brede zin, kan een belangrijke rol spelen bij de preventie van radicalisering en polarisering. Hoe moeten we dat inschatten?
De werkgroep Kinderen Jongeren Solidariteit (Ki Jo Sol) van het Netwerk Rechtvaardigheid en Vrede gaat met deze vraag aan de slag. Ki Jo Sol is een partnerschap van Katholiek Onderwijs Vlaanderen, Chiro, Studio Globo en christelijke solidariteitsorganisaties. Met Jurgen Viaene, pedagogisch begeleider Katholiek Onderwijs Vlaanderen, diepen we dit thema verder uit.
Een nieuwe realiteit…
Eerste vaststelling: we leven vandaag in een diverse samenleving. Bij de jongeren van 0 tot 17 jaar heeft 40% een migratieachtergrond (gemiddelde voor Vlaanderen). Uit onderzoek blijkt dat leerachterstand – of een jaar overdoen – vaker voorkomt bij leerlingen die thuis geen Nederlands spreken, namelijk 11% tegenover ongeveer 2% bij leerlingen met Nederlands als moedertaal. Deze veranderende realiteit heeft dus invloed op het onderwijs en de scholen.
Radicale jongeren?
Met Jurgen Viaene stellen we de vraag of jongeren radicaliseren? Het antwoord is genuanceerd.
- Nee, omdat gewelddadige radicalisering uiterst zelden voorkomt op scholen. De school loopt niet vol met potentiële terroristen.
- Ja, omdat radicale standpunten en controversiële uitspraken regelmatig voorkomen in klassen. Deze uitspraken gaan vooral over thema’s als gender (anti-lgbtqia+-), migratie (racistische en antisemitische uitspraken), religie (islam-extremisme), politiek (anti-systeemdenken, complotdenken, anti-overheidsdenken) of identiteit (vrouwonvriendelijkheid, hypermasculiniteit)
We kunnen dit zorgwekkend vinden omdat het discours in de samenleving verhardt. Anderzijds is het ook positief dat leerlingen deze uitspraken in klasverband (durven) doen. De school is voor hen een (soms enige) veilige plaats waar ze hun mening kunnen en mogen uiten én tegenspraak krijgen (in tegenstelling tot bijvoorbeeld sociale media waar enkel bevestiging komt uit de gelijkgestemde echokamer of bubble.
Katholieke dialoogschool
De diversiteit in de samenleving komt mee de school en de klas binnen. Dat roept vragen op bij
- leerkrachten (bijvoorbeeld over hoe gepast omgaan met controversiële of radicale standpunten en uitspraken van leerlingen),
- klassenraden (bijvoorbeeld over omgaan met complexe klasgroepen waar de tegenstellingen verharden)
- directeurs en beleidsteams (bijvoorbeeld over omgaan met radicale standpunten of controversiële uitspraken van ouders, personeelsleden,…)
Confronterende uitspraken en verhitte discussies komen de school binnen. Bijvoorbeeld: “Mijn zoon aanvaardt moeilijk gezag van een vrouw (de juf), misschien is het beter als u (mannelijke directeur) hem aanspreekt”, door een ouder. Of: “Ja meiske, in mijnen tijd was het beter, geen gedoe met al die migranten en nieuwkomers, die waren hier nog niet, nu is het om zeep”, door een leraar. Of: “Ik ben vegetarisch en wil niet bij die vleesvretende kanibalen aan tafel te zitten”, door een leerling.
Handvatten
Om gepast te kunnen reageren is het nodig om stil te staan bij welke visie en waarden jij zelf of de school of organisatie onderschrijft. De identiteitsdriehoek is daarbij een handig hulpmiddel:
- Persoonlijke identiteit: ik als persoon. Wat vind ik belangrijk en waardevol?
- Professionele identiteit: ik als leraar, educatief medewerker, bestuurder,… Welk is mijn professionele rol?
- Institutionele identiteit: deze school, deze vereniging,… Vanuit welk waardenkader en welke visie organiseert deze werking zich?
Bovenstaande drie identiteiten staan in wisselwerking en soms ook in spanning met elkaar. Best houden we ze in evenwicht.
Bovendien is het van belang om duidelijk te communiceren en grenzen aan te geven. Grenzen maken een veilig (school)klimaat mogelijk. Zonder grenzen is geen dialoog mogelijk. Dat kan bijvoorbeeld door te reageren op een ongepaste racistische opmerking met: “Met dit soort uitspraken heb ik het echt moeilijk, ze kwetsen en zijn respectloos. Ik heb wel de indruk dat je met iets zit. Wil je daar op een andere manier over praten?”
Deze en andere mogelijke manieren van reageren, zoals afblokken, (tegen)argumenteren, ventileren en open dialoog, vind je in de presentatie van Jurgen Viaene.
Bovendien komen ook het begrip polarisatie en het model van Brandsma aan bod.
Klik hier voor de presentatie (pdf-bestand).
Werkwinkels
Twee werkwinkels gaan concreet in op de vraag hoe je op een gepaste manier kan reageren op polarisatie:
- de dialoogcirkel van Katholiek Onderwijs Vlaanderen
- Omgaan met extreem gedachtegoed van ORBIT
De dialoogcirkel: hoe omgaan met diversiteit op je pad
We kunnen er niet rond, de diversiteit in het onze samenleving neemt met rasse schreden toe. Binnen Katholiek Onderwijs Vlaanderen kiezen we voor het model van de katholieke dialoogschool. Binnen dat kader zoeken we telkens opnieuw naar een manier om werk te maken van het omgaan met verschillen. ‘Identiteit in diversiteit’ is daarbij onze leidraad: hoe kunnen we vanuit onze identiteit omgaan met diversiteit? Wat helpt ons om om te gaan met de uitdagingen die op ons pad komen door de grote diversiteit? 
We doorlopen de dialoogcirkel en gaan aan de hand van concrete casussen aan de slag. Deze dialoogcirkel is zowel bruikbaar in scholen als buiten het onderwijs.
We geven bij wijze van voorbeeld een casus mee.
In groep worden vaak seksueel getinte grappen en opmerkingen gemaakt. Enkele ouders reageren fel en dreigen ermee hun kinderen thuis te houden. De begeleiders weten niet hoe ze met de culturele verschillen moeten omgaan en durven het gesprek niet aangaan.
Hoe omgaan met extreem gedachtegoed?
De laatste jaren zijn extreemrechtse partijen in veel landen, waaronder België, aan een opmars bezig. Los van de verkiezingsuitslagen is de invloed van extreemrechts gedachtegoed op de hele samenleving de laatste decennia gegroeid. Zowel in de politiek als in onze directe (werk- of school)omgeving is er minder schroom om extreemrechtse standpunten in te nemen of zelfs in de praktijk te brengen. Met grote gevolgen voor sommige bevolkingsgroepen en voor het maatschappelijke weefsel.
Vragen als: ‘Hoe ga je om met mensen die een stem op een extreemrechtse partij overwegen of extreemrechtse uitspraken doen?’ of ‘Hoe kunnen we extreemrechts terugdringen en tegelijk de aanpak van racisme de nodige aandacht geven?’, komen aan bod in deze werkwinkel.
De komende verkiezingen kleuren mee deze werkwinkel. Het blijft een uitdaging om bij een controversiële uitspraak niet in te gaan op de uitspraak zelf, maar te peilen naar de dieperliggende nood of behoefte. Vragen stellen in plaats van tegenargumenteren, of peilen naar de achterliggende reden van de uitspraak zijn zinvol om uit de polarisatie te blijven.
Het thema van polarisering naar verbinding bleef de hele voormiddag een uitdagend gespreksonderwerp, met een boeiende uitwisseling en inspirerende opstekers voor de deelnemers.
Waarvoor dank.
