Prof. Em. Johan Verstraeten stelt drie prangende vragen over het katholiek sociaal denken in crisistijden:

1. Welke analyse maakt hoogleraar economie Noreena Hertz in haar boek ‘The Lonely Century’? 
2. Hoe misbruiken extreemrechtse groepen referenties naar christelijke waarden?
3. Welke gevolgen heeft dit alles voor de kerken? 
   
   

Welke antwoorden kan de kerk, die werk maakt van sociale rechtvaardigheid en de meest kwetsbaren in de samenleving nabij wilt zijn, op deze vragen geven? Met Verstraeten diepen we elke vraag verder uit.

Noreena Hertz: de eenzame eeuw

In haar spraakmakend boek The Lonely Century. Coming Together in a World that’s Pulling Apart, Sceptre, 2021, ziet Noreena Hertz vandaag een toenemende sociale eenzaamheid, die niet beperkt is tot het gebrek van emotionele binding met ‘iemand’ of een nabije gemeenschap: “Eenzaamheid is niet alleen het gevoel ‘verstoken te zijn van liefde, gezelschap of intimiteit’, maar ook het gevoel ‘niet gesteund en niet verzorgd te worden’ door medeburgers, werkgevers, de gemeenschap of de overheid. Het is ‘niet alleen losgekoppeld zijn van degenen met wie we intiem behoren te zijn, maar ook van onszelf’.

Met andere woorden, eenzaamheid is ‘zowel een interne als een existentiële toestand - op persoonlijk, maatschappelijk, economisch en politiek vlak’. Het gaat over ‘machteloos, onzichtbaar en stemloos worden’, over genegeerd worden als menselijke wezens die behoefte hebben om gehoord, gezien en verzorgd te worden, keuzevrijheid te hebben en met respect behandeld te worden." 

Enkel individueel presteren telt

Volgens Hertz wordt de wereld nog steeds gedomineerd door de neoliberale ideologie en het idee van de meritocratie: ”In een neoliberale samenleving moet iedereen zijn of haar eigen ondernemer zijn en is er geen ruimte voor fouten of zwakheden. Iemand is ofwel winnaar ofwel verliezer. Individuen zijn geen medewerkers meer maar concurrenten, geen burgers maar consumenten, … geen gevers maar nemers.” In elk geval leidt dit neoliberale beleid tot een aanzienlijke toename van de inkomens- en vermogenskloof, en zien we overal dat de lagere middenklasse armer wordt. Veel mensen ervaren het systeem als oneerlijk en voelen zich in de steek gelaten.

Die sociale eenzaamheid is ook aanwezig op de werkplek. Die is niet langer een plek van verbinding, maar van ontkoppeling: “Dit wordt nog versterkt door het feit dat ons leven steeds meer beheerst wordt door algoritmen en bewakingssystemen. In dit ‘surveillancekapitalisme’ worden we niet alleen in de gaten gehouden, maar ook permanent beoordeeld, en dit vergroot het gevoel niet goed genoeg te zijn en een verlies aan zelfrespect.”

Volgens Hertz versterken ook de sociale media deze eenzaamheid. Al scrollend, filmpjes kijkend, en reacties gevend, hebben we steeds minder contact met ‘echte’ mensen en met het werkelijke leven rondom ons. Smartphones tasten het vermogen aan om empathie te voelen. Ze versnipperen onze aandacht en creëren een innerlijke versplintering.

Het grootste risico is politiek

Het belangrijkste gevolg van dit alles, is volgens Noreena Hertz niet economisch, maar politiek: “we zien overal dat ‘een groeiend aantal mensen zich geïsoleerd, vervreemd en losgekoppeld voelen van zowel hun medeburgers als van nationale regeringen, die naar hun aanvoelen niet naar hen luisteren en geen interesse hebben in hun zorgen’.

Volgens Hertz is de situatie zo ernstig dat het de weg kan effenen voor totalitarisme. Ze baseert zich daarbij op de analyse van Hannah Arendt in ‘The Origins of Totalitarianism’. Als je het gevoel hebt dat er voor jou geen plaats is in de samenleving, kan je een nieuw doel en zelfrespect ontdekken door je over te leveren aan ideologie.

Extreemrechtse groepen in de samenleving maken hier dankbaar gebruik van: “Hun propaganda versterkt niet alleen gevoelens van angst, onveiligheid, verlatenheid of marginalisering, maar geeft mensen ook de illusie dat ze weer ergens bij kunnen horen. Vandaar hun permanente verwijzingen naar de mensen en de gemeenschap. In het extreemrechtse discours wordt de identiteit van een gemeenschap gedefinieerd in tegenstelling tot ‘de anderen’, met name de elites en de migranten. Dit is ‘tribalisme tegen mensen die anders zijn’, of, in de woorden van paus Franciscus, het creëren van ‘een cultuur van muren’. Anderen de schuld geven en demoniseren ‘wordt een politiek instrument’.”

Christendom als rechtvaardiging van een extreem rechtse politiek?

Of een beleid door de bevolking aanvaard wordt, hangt niet alleen af van de vraag of er een politieke meerderheid voor is. Het moet ook als ‘moreel juist’ worden ervaren. Politiek beleid is dus evenzeer een kwestie van waarden als van juridisch correcte procedures.

Ook extreem rechtse groepen streven naar draagvlak voor bepaalde waarden. Ze gaan op zoek naar wat een ‘leitkultur’ genoemd wordt, een set waarden die de ‘culturele onderstroom in de samenleving’ zouden vormen. Ideologisch stellen ze die in de plaats van de feitelijke culturele diversiteit die ze benoemen als een ‘politiek programma van de politieke tegenstanders’.

Wat ons hier zorgen moet baren is, dat deze uiterst rechtse groepen deze ‘leitkultur’ als ‘christelijk’ interpreteren, of als ‘gebaseerd op christelijke waarden’. De voorzitter van Vlaams Belang beweerde recent dat hij een cultuur voorstaat die tegelijkertijd ‘christelijk, Vlaams en blank is’. Hij is maar één van de vele voorbeelden van uiterst rechtse politieke leiders in Europa. Dit illustreert dat het radicaal rechts populisme zichzelf presenteert als verdediger van de ‘christelijke identiteit van Europa’. Christelijke symbolen worden misbruikt voor dit doel, bijvoorbeeld ook om symbolen van andere religies, zoals de Islam, uit de publieke ruimte te bannen. 

Ideologie in tegenspraak met het Evangelie

Het woord ‘christelijk’ wordt gebruikt als een ‘identity marker’ voor een ideologische constructie die het tegendeel is van de evangelische waarden.

Wat daar klinkt, is zeker in tegenspraak met de Bijbelse oproep om te zorgen voor de vreemdeling, of met de verdediging die paus Franciscus opneemt voor de rechten van migranten en vluchtelingen: “In zekere zin kan je spreken van een ideologische oorlog tegen een echte christelijke geloofsopvatting. Dit heeft tragische gevolgen omdat het niet alleen leidt tot een verdeelde samenleving, maar ook tot interne conflicten in de christelijke kerken.” Dat laatste komt omdat een belangrijk deel van conservatieve christenen en kerkleiders diezelfde rechts-populistische ideeën genegen zijn.

Hoe kunnen we onderscheiden welk antwoord christenen moeten geven op deze crisis?

Wat kunnen kerken doen?

Noreena Hertz stelt dat prioriteit moet worden gegeven aan gemeenschapsvorming: “Het tegengif voor de Lonely Century kan uiteindelijk alleen zijn dat wij er voor elkaar zijn, ongeacht wie de ander is”.

Verstraeten wees op de treffende gelijkenis met wat paus Franciscus daarover zegt, onder meer in Fratelli Tutti: “Volgens paus Franciscus is de moed om elke vorm van onmenselijke politieke praktijk te weerstaan geworteld in een fundamentele 'innerlijke verschuiving' die begint bij het integreren van 'het lijden van gekruisigde mensen in ons eigen lijden' (Laudato Si’ 19). In Fratelli tutti stelt hij voor om de kwetsbaarheid van mensen centraal te stellen. Hij schrijft dit in de context van zijn interpretatie van de gelijkenis van de barmhartige Samaritaan. Deze parabel vertelt ons niet alleen dat we altijd de ander van onze naaste moeten worden, die ‘een buurman zonder grenzen’ is, maar de parabel ‘laat ons ook zien door welke initiatieven een gemeenschap kan worden opgebouwd, dankzij mannen en vrouwen die zich openstellen voor de kwetsbaarheid van anderen’.

Kerk aan het werk voor sociale rechtvaardigheid 

Kerken kunnen deze rol enkel spelen als ze zich niet opsluiten in een dogmatische identiteit die buitenstaanders uitsluit, aldus Verstraeten. Het vereist openheid en samenwerking met de christelijke en seculiere civiele maatschappij.

Door op die manier hun comfortzones te verlaten, kunnen kerken trouw zijn aan de geest van het evangelie. Zo kunnen kerken werken aan rechtvaardigheid en participeren aan de omvorming van de wereld, in de overtuiging dat dit ook nodig is voor evangelisatie : “Dit vraagt om een kerkelijk beleid dat niet eenzijdig aandacht heeft voor geloofsvorming, liturgie en beheer van kerkelijk bezit. Het vereist dat kerken meer energie steken in diaconie en in ‘het tenvolle binnentreden in het weefsel van de samenleving’ (paus Franciscus). Het houdt in dat kerken zorgen voor lokale gemeenschappen en de hand reiken aan mensen die zich buitengesloten voelen”.

Johan Verstraeten ziet daarbij drie niveaus van kerkelijke actie:

1. interne gemeenschapsopbouw
2. diaconie of participatie in de civiele maatschappij
3. participatie in het maatschappelijk en politiek debat

Dit laatste is op zich al een tegengif voor het neoliberaal en hypergeseculariseerd denken dat religie uitsluit van het publiek domein.

Kortom: de basis om op de crisis te reageren is "de lijdende mens te reïntegreren en een samenleving op te bouwen die deze naam waardig is" (FT 72). Kerken kunnen transformerende politieke en sociale actoren worden. Het is hun taak om "leven te blazen in een stervend systeem". Samen een samenleving kunnen creëren, waarin mensen zich weer thuis en gerespecteerd voelen, is de ultieme test de geloofwaardigheid van kerken.

Over de auteur

Johan Verstraeten is emeritus professor Theologische Ethiek aan de faculteit Theologie en Religiewetenschappen van de KU Leuven. Hij is de oprichter van het Centrum voor de Studie van het Katholieke Sociale Denken (zie ccst). Sinds 2019 is hij voorzitter van het Netwerk Rechtvaardigheid en Vrede (zie netrv).

Terug naar het overzicht van de verschillende bijdragen.

Meer weten over deze voordracht van Johan Verstraeten, contacteer Dit e-mailadres wordt beveiligd tegen spambots. JavaScript dient ingeschakeld te zijn om het te bekijken. of Dit e-mailadres wordt beveiligd tegen spambots. JavaScript dient ingeschakeld te zijn om het te bekijken..