Waarom behoort de zorg voor kwetsbare mensen tot het wezen van de kerk? Waarom doen christenen wat ze doen en engageren ze zich voor hun medemensen? Bondig gezegd: omdat God het hen heeft voorgedaan. Christenen handelen naar Gods beeld en gelijkenis en in navolging van Christus. Het antwoord op die waaromvragen ligt in het typische godsbeeld van de christenen. 
Met Emmanuel Van Lierde definiëren we de begrippen naastenliefde, liefdadigheid, diaconie en caritas. Daarna vernemen we van Ahmed Azzouz hoe moslims deze begrippen invullen. 

INZICHT
God heeft geen andere handen dan de onze

Zoals God ons heeft liefgehad en niet onverschillig bleef ten opzichte van de ellende van Zijn volk, zo ook willen gelovigen hun medemensen lief hebben en nabij zijn. 
Wie de Bijbel leest, ontdekt daarin dat God wil dat ieder mens voluit leeft en gelukkig wordt. Waar dat niet het geval is, daalt Hij uit de hemel neer om bevrijding te brengen. God heeft evenwel geen andere handen dan de onze om die bevrijding te realiseren. Telkens weer roept Hij mensen om in Zijn naam die bevrijding te brengen. Hij verzamelt mensen tot Zijn volk en zendt hen de wereld in om zijn liefde en licht uit te dragen. Dat verhaal verloopt met vallen en opstaan, soms wordt het volk God ontrouw en keert het zich van God af, maar God blijft trouw. Telkens weer trekt Hij zich het lot van mensen aan. 

Christenen hanteren geregeld woorden als naastenliefde, liefdadigheid, diaconie en caritas. Wat bedoelen ze daar eigenlijk mee? Soms zijn het bijna synoniemen, maar het is altijd zinvol duidelijk te maken wat we met specifieke termen bedoelen. Daarom deze definities. Het kan helpen om vervolgens na te gaan hoe de kijk van christenen verschilt van die moslims inzake barmhartigheid en naastenliefde.

Naastenliefde: de gevende en onbaatzuchtige liefde waartoe het evangelie oproept. Jezus Christus heeft die vorm van liefde niet uitgevonden, maar ze wel geradicaliseerd en opengebroken, tot in de vijandsliefde toe. De christelijke naastenliefde is daardoor mateloos, universeel en onvoorwaardelijk.

Liefdadigheid: alle werken van barmhartigheid die individuen en groepen beoefenen ten bate van de medemens, maar die acties pakken geen structureel onrecht aan. Het beperkt zich tot het individuele niveau om mensen in nood bij te staan en te helpen (naar het model van de barmhartige Samaritaan). Het gaat om vrijblijvende, zelfgekozen en individuele opties. Liefdadigheid stelt dat we ‘mogen’ helpen, maar niet ‘moeten’.

Diaconie: alle dienst die de gemeenschap van christenen verricht tegen bate van kwetsbare mensen. Diaconie is het handelen dat door christenen gebeurt en dat gericht is op het voorkomen, het opheffen, het verminderen, dan wel het mee uithouden van het lijden en van de sociaal-maatschappelijke nood van individuen en groepen mensen en op het scheppen van rechtvaardige verhoudingen. Diaconie is het oefenen in gerechtigheid, dat is hier en nu tegen beter weten in, menselijkheid vormgeven, dat is het visioen van het Rijk God, die andere, meer rechtvaardige wereld, reeds in uitvoering brengen. Diaconie gaat verder dan pure liefdadigheid en omvat het bewerken van sociale rechtvaardigheid en vrede en heeft ook oog voor de zorg voor de schepping. Die politiek-maatschappelijke dimensies behoren eveneens wezenlijk tot de diaconie en mogen niet veronachtzaamd worden. Specifiek voor de diaconie tegenover andere, seculiere initiatieven van liefdadigheid en sociale inzet is de unieke combinatie van spiritualiteit en maatschappelijke inzet. De impliciete of expliciete band met het christelijke geloof maakt van het dienstwerk dat christenen verrichten, diaconie. Tegelijk kunnen niet-christenen zich mee engageren in de diaconie en daardoor het geloof op het spoor komen door de ontmoeting met de mens in nood of door het getuigenis van christenen. Tot slot bewijst de diaconie dat de kerk en de gelovigen niet alleen met zichzelf bezig zijn, maar dat zij begaan zijn met de wereld. In de diaconie maken de kerk en de gelovigen de beweging naar de wereld. Het christelijke geloof heeft met de wereld te maken en wil die menswaardiger en rechtvaardiger maken. 

Caritas: dit is enerzijds het Latijnse woord voor de christelijke naastenliefde en de barmhartigheid die zich richt tot noodlijdenden, maar is anderzijds een koepelbegrip voor de zogenaamde caritatieve werken vanuit de kerk – de georganiseerde kerkelijke liefdadigheid, traditioneel vooral de armen- en de ziekenzorg en het aanbod van noodhulp na rampen en tragedies. Die caritatieve actie wil toch vooral tegemoet komen aan de onmiddellijke noden van mensen. Er is mogelijk in deze optiek minder aandacht voor de rechtvaardigheid die via structuren het welzijn van mensen wil realiseren en bevorderen. Sommige organisaties zijn er zich wel van bewust dat ze ook moeten ijveren voor rechtvaardigheid, onder meer via politiek lobbywerk.

GETUIGENIS
Naastenliefde volgens Ahmed Azzouz, inspecteur-adviseur Islam

Als wij in de Koran lezen, aanroepen we altijd eerst God en bidden: ‘In naam van Allah, de barmhartige en de genadevolle’. Al heeft Hij 99 namen, die twee eigenschappen komen het eerst en noemen moslims altijd. In de overleveringen over de profeet Mohammed, de Hadith, staat dat we barmhartig moeten zijn voor al wie op aarde is, opdat de Barmhartige in de hemel ook voor ons barmhartig en genadevol zou zijn. 

Onze naastenliefde moet dus niet alleen uitgaan naar medemoslims, maar naar alles wat leeft en bestaat op aarde, zelfs de dieren en de planten.

Dat God barmhartig is, is voor moslims een belangrijke drijfveer om zelf barmhartig te zijn.

In het DNA van de moslim

Bij rampspoed zie je meteen een grote solidariteit onder moslims. Heel snel wordt er ingespeeld op de noden die er zijn en wordt er geld samengebracht. Aalmoezen geven en solidair zijn zit in ons DNA. We willen het leed van anderen verminderen. Opgelet, barmhartig zijn doe je niet alleen door geld te geven of door materiële ondersteuning te bieden. Het gaat allereerst over je grondhouding tegenover anderen. Dat je niet hardvochtig bent, maar liefdevol en zacht met anderen omgaat, in je gezin, in de familie, op je werk, in je omgeving… Een luisterend oor bieden, advies geven, anderen troosten, hen geestelijk en emotioneel ondersteunen, hen symbolisch nabij zijn…; dat alles behoort evenzeer tot de barmhartigheid.

Als je die liefde voor je medemensen niet kan opbrengen, moet je toch eens aan een grondig zelfonderzoek doen en je afvragen of je niet al te egoïstisch in het leven staat.

Rentmeesterschap

Welke rol heb ik te spelen op aarde in de korte tijd die mij gegeven is? Die zinvraag moet elke mens zich stellen. In het scheppingsverhaal van Adam lees ik dat Allah tot de engelen zegt dat Hij de mens als een rentmeester gaat maken. De generaties volgen elkaar op. Als rentmeesters staan wij voor de opdracht zorg te dragen voor de erfenis die we ontvingen, te zoeken hoe we de wereld nog beter kunnen maken en het leed kunnen verminderen, en hoe we bijgevolg een nog betere aarde kunnen nalaten aan de volgende generatie. Dat doe je door vanuit jouw talenten te participeren aan de samenleving en door verantwoordelijkheid te nemen waar je kunt. Je leeft niet voor jezelf alleen. Voor mij maakt dat rentmeesterschap deel uit van de barmhartigheid. 

Rechtvaardigheid

De naaste liefhebben, helpen en bijstaan kun je ook maar doen vanuit de nodige kennis en professionaliteit. Je hebt daartoe een zekere kunde nodig. Zo lees ik het eerste vers van de Koran: ‘Lees’. Zonder kennis van zaken kun je niet goed zorg dragen voor anderen en voor de schepping. Dan ga je fouten maken, al zijn je intenties goed. Het behoort tot die kennis dat je zoekt alle evenwichten en de harmonie te bewaren in het omgaan met alles en iedereen.

Door altijd maar meer te willen en louter op groei gericht te zijn, maken we onszelf en de wereld kapot. De klimaatverandering toont dat we niet goed bezig zijn.

Dat brengt me ertoe ook de rechtvaardigheid binnen te brengen in de barmhartigheid. Volgens mij is rechtvaardigheid een van de belangrijkste pijlers van de Koran en van de islam. Je moet de juiste evenwichten bewaken en recht doen aan alles en iedereen. De islam gaat dus niet alleen over naar de moskee gaan en vijf maal per dag bidden. Het draait minstens evenzeer om het bewerken van rechtvaardigheid en om het beter maken van de wereld.

Te veel ongelijkheid

De politiek en de internationale gemeenschap bevorderen vandaag die rechtvaardigheid niet. Er is te veel ongelijkheid en verdrukking. Dat wekt ongenoegen op en zo ontstaan spanningen, conflicten en finaal oorlogen. Dat is de waanzin waartoe de pure gerichtheid op eigenbelang leidt. Wat minder ego en het stimuleren van empathie en mededogen is wat de wereld nodig heeft. Dan ga je ook beseffen dat je zelf tekorten hebt en niet perfect bent. Dan ga je je bescheidener opstellen en dat kan tegelijk een drive zijn om je meer in te zetten.

Het is geen toeval dat vanuit de islam heel veel organisaties ontstaan zijn om de zwakkeren bij te staan. Die willen niet alleen moslims helpen, maar iedere mens in nood, ongeacht zijn of haar achtergrond.

Sta me toe twee voorbeelden te geven. Het eerste is Gardens of the Sincere, een internationale liefdadigheidsorganisatie die geld inzamelt om aan ontwikkelingshulp te doen. Ze maken voedselpakketten, bestrijden oogziekten in Afrika, graven waterputten enzovoort. Mijn tweede voorbeeld is een Belgisch initiatief: Karama Solidarity – Karama betekent waardigheid. Vooral in de vastenmaand ramadan biedt de organisatie een waaier aan opties aan die moslims kunnen ondersteunen met hun aalmoezen: van noodhulp, over vorming en onderwijs tot het adopteren van weeskinderen in Mali, Niger of Kenya. Maar de vzw reikt tevens concrete tips aan om de vasten te beleven, zoals: deel jouw iftar met een ander gezin. Naastenliefde ontstaat niet vanzelf, je moet er ook toe aangemoedigd worden. Ertoe oproepen en mekaar erin steunen zijn belangrijk. 

Waarschuwing

Barmhartigheid is de basis van alle godsdiensten, maar al te vaak zien we machtsmisbruik. Het slechtste wat er is, is oorlog. ‘Nooit meer oorlog’, klinkt het na elke gruwel, maar daar geloof ik niet meer in. De geschiedenis blijft zich herhalen.

En juist in die donkerste momenten zie je ook altijd weer mensen van goede wil opstaan die weten de barmhartigheid te behouden en die getuigen van grote menselijkheid.

Bij de schepping vragen de engelen aan Allah of Hij een schepsel wil dat de wereld slechter zal maken, terwijl zij Hem wel verheerlijken. Zal zijn creatuur rechtvaardigheid brengen of zal het bloed vergieten? In die vragen van de engelen zie ik een waarschuwing om geen bloed te vergieten; een advies om niet voor het slechte te kiezen. De boodschap lijkt me duidelijk, maar helaas komt ze wollig en naïef over. De mens schijnt altijd weer uit te zijn op macht en rijkdom. Alles moet daarvoor wijken, maar zo maken we de schepping kapot en komt er nooit vrede. Voor God telt elk wezen, ook de planten en de dieren. Maar in onze geschiedenis zie je telkens weer dat mensenlevens en de schepping niet veel waard zijn. We moeten de spiraal van geweld en machtsmisbruik doorbreken. Dat kan maar door liefde te zaaien in de harten van de mensen. Eigenlijk is het jammer dat we zoveel solidariteitsorganisaties nodig hebben. Eigenlijk zou al die hulp overbodig moeten zijn. Er is genoeg voor iedereen. Als overheden daadwerkelijk de corruptie zouden bestrijden en zouden ijveren voor meer rechtvaardigheid, dan zou al die charity overbodig zijn.

Paradijs of hel

Waarom helpen we anderen? Inspireert ons geloof ons daartoe of komt dat gewoon uit onszelf, uit ons hart? Is de naaste helpen iets menselijks of iets religieus? Die vraag is moeilijk te beantwoorden, maar ik denk wel dat het geloof ons een spiegel voorhoudt en ons aldus aanmoedigt tot naastenliefde. Er kan een besef zijn dat God van ons zal houden als wij van anderen houden, dat Hij ons genadig zal zijn als wij barmhartig zijn voor anderen. 

Klassiek gezegd: dat het paradijs ons wacht als we goede mensen waren, terwijl we anders moeten vrezen voor de hel. Die motivatie heb ikzelf niet nodig om het goede te doen. De ander helpen geeft je een goed gevoel en het maakt je gelukkig als je iets kan betekenen voor een ander. Dat is natuurlijk een bijproduct en niet het doel van je acties. En nogmaals, het geloof kan zeker een stevige aanmoediging zijn om barmhartig in het leven te staan. Er zijn mensen die van het rechte pad waren afgedwaald en die door hun geloof te verdiepen – bijvoorbeeld in de gevangenis – het goede herontdekken. Tegelijk zie ik vrome gelovigen die onverschillig blijven voor hun medemensen en die vooral begaan zijn met de rituelen. Dat klopt voor mij niet. 

Je kunt niet doen of je je naaste in nood niet ziet. Een gelovige blijft niet onverschillig.

Onze cultuur, ervaringen die je opdoet, ontmoetingen die je hebt en boeken die je leest, kleuren je identiteit, maar zeker ook het geloof is een sterke factor die je manier van denken, kijken en handelen beïnvloedt.

Ontmoeting en dialoog

Veel moslims hebben het gevoel de waarheid te bezitten en anderen van die waarheid te moeten overtuigen om hen te redden. Ik heb die bekeringsdrang niet. Iedereen heeft de mogelijkheid op zoek te gaan en de eigen overtuigingen te verdiepen. Ik vind het wel belangrijk dat we in interactie gaan met elkaar. We hebben van elkaar te leren en je kunt nieuwe visies opdoen door de dialoog met anderen. Zelf lees ik uit nieuwsgierigheid ook auteurs die geen moslim zijn zoals Karen Armstrong of Etienne Vermeersch. Door hun kijk leer ik mezelf en de islam beter begrijpen. Het voedt bovendien mijn empathie: ik leer in de schoenen van de ander te staan en ga inzien waarom iemand zus of zo denkt of handelt.

Meerdere moslimleerlingen getuigden er bij mij al over dat ze door de godsdienstlessen in de katholieke dialoogschool hun eigen geloof beter leerden kennen.

Dat is een goed model waar ze in het buitenland nog iets van kunnen leren: openheid en identiteit kunnen perfect samengaan. De wereld wordt er beter van als we elkaar leren begrijpen en als we elkaar aanmoedigen om betere mensen en betere gelovigen te worden.

VERWERKINGSVRAGEN

• Soms lijken rechtvaardigheid en barmhartigheid twee tegengestelde waarden te zijn. Hoe ervaar jij dat spanningsveld in jouw leven? Heb jij al eens geworsteld met een dilemma tussen opteren voor rechtvaardigheid of barmhartig zijn?
• Kan God volgens jou tegelijk rechtvaardig en barmhartig zijn? Of botsen die waarden als eigenschappen van God en kan Hij slechts het ene of het andere zijn maar niet beide? Hoe kijk jij naar God op dat vlak en vanuit welke Bijbelverhalen is jouw visie daarop mogelijk gekleurd?
• Welk beeld heb jij überhaupt van God? (ook ongelovigen vormen zich vaak een beeld van een God waar ze zich tegen afzetten en waarvan ze vinden dat Hij niet kan bestaan. Het woord ‘God’ bestaat nu eenmaal en we spreken het vaak uit, genre Oh my God of godverdomme, dus wat stel jij je voor bij ‘God’?)
• Christenen en moslims houden er een andere kijk op na wat betreft naastenliefde en barmhartigheid (mede in relatie tot rechtvaardigheid). Waar liggen volgens jou de verschillen?
• Moslims hechten veel belang aan de Koranstudie. Hoe zit dat bij christenen? Kunnen we ook het christendom een godsdienst van het boek noemen of heeft de Bijbel toch een ander statuut bij christenen dan de Koran bij moslims?