Diaconie is meer dan liefdadigheid. Het is van wezenlijk belang voor christenen om te politiseren en met structurele ingrepen scheefgegroeide maatschappelijke verhoudingen aan te pakken.
Met Emmanuel Van Lierde duiden we hoe het christelijk geloof oproept om de status quo te doorbreken en te zoeken naar een andere, betere, samenleving. Daarna legt Lieve Herijgers, directeur Broederlijk Delen, uit hoe de strijdpunten van Broederlijk Delen ontspruiten uit de christelijke wortels. Bouwen aan een rechtvaardige wereld en ijveren voor solidariteit heeft voor Broederlijk Delen alles te maken met de opbouw van het Rijk Gods. 

INZICHT
De politieke dimensie van de diaconie

Cruciaal om weten is dat de diaconie niet beperkt kan worden tot individuele liefdadigheid of tot het verlenen van noodhulp. De strijd voor structurele ingrepen om de ongelijkheid en de armoede aan te pakken en om meer rechtvaardigheid en vrede te bewerken, horen eveneens tot het wezen van de diaconie. We mogen die maatschappelijke, politieke dimensie van het Bijbelse geloof niet negeren, hoewel dat bij alle caritatieve inzet van de kerk toch nog vaak het geval is: gelovigen worden opgeroepen om individueel solidair te zijn, maar zelden wordt er nagegaan hoe we ons collectief kunnen mobiliseren ter beïnvloeding van de politiek en ter verdere humanisering van de wereld. 

Het gevaar is niet denkbeeldig dat liefdadigheid de armoede en het onrecht in stand houdt, terwijl de ongelijkheid juist bestreden moet worden.

Het risico bestaat altijd dat alleen de symptomen worden aangepakt, terwijl de structurele oorzaken van het onrecht niet bestreden worden.

Met alleen voedingspakketten uit te delen aan mensen in armoede, verandert hun situatie niet. Het dreigt patronen van uitsluiting, ongelijkheid en afhankelijkheid te bestendigen, hoe noodzakelijk het ook is om als noodhulp hen daadwerkelijk te eten te geven. Liefdadigheid alleen schiet tekort. Het niet opheffen van de onrechtvaardige structuren en van de oorzaken achter de armoede en het onrecht, is een soort schuldig verzuim, want door niets te doen op structureel vlak breng je eigenlijk ook verdere schade toe en dat is moreel fout. Voorbij de noodzakelijke materiële hulp zijn evenzeer politieke bewustmaking en structureel diaconaal verzet wezenlijk, al is het feit dat die noodhulp bestaat en aangeboden wordt, op zich ook al een woordeloos protest. Dat daklozen, armen, mensen zonder papieren en vluchtelingen geholpen worden, is sommige politici al een doorn in het oog omdat het onrecht aan de kaak stelt. Diaconie werkt verstorend. Geloofsgemeenschappen kunnen de publieke opinie sensibiliseren en gevoelig maken voor de problemen van de derde en de vierde wereld bijvoorbeeld – dat is wat de jaarlijkse campagnes van Broederlijk Delen en Welzijnszorg met hun politieke luik en gelobby ook beogen. Zo spreken zij namens de kerkgemeenschap politici aan op hun verantwoordelijkheid.

Onze samenleving vraagt volgens het Netwerk Rechtvaardigheid en Vrede evenwel naast structureel ook geïnspireerd, creatief diaconaal werk. Problemen aan de kaak stellen mag best ludiek zijn. Humor kan mensen wakker schudden en aan het denken zetten. We hoeven geen saaie acties op touw te zetten. In uitzichtloze en onzekere tijden kan een glimlach ook wonderen doen en hoop geven. Vreugde kan bovendien de brandstof bieden om het bestrijden van onrecht vol te houden. Geïnspireerd, creatief diaconaal werk durft out of the box te denken en vernieuwend uit de hoek te komen, waardoor de mantra “there is no alternative” (TINA) ontkracht en doorgeprikt wordt.

Christenen boren ook hun sociale verbeeldingskracht aan en hebben een drive om te experimenteren met alternatieve levensvormen.

Vanuit hun geloof koesteren ze de overtuiging dat het anders kan en moet en blijven ze niet hangen in het onvermogen om voorbij de status quo te denken. De utilisering en instrumentalisering van de planeet en de uitbuiting van mensen waarbij alles en iedereen tot gebruiksobject wordt herleid, is geen fatum waar christenen zich moeten bij neerleggen, ook al worden ze meegezogen in de ratrace en kunnen ze zich soms moeilijk onttrekken aan de consumptiecultuur. Toch draagt christelijke diaconie op haar best bij aan sociale innovatie en vaak is dat iets wat spontaan en klein ontstaat vanuit kritisch denken en vanuit een verhoogde waakzaamheid en gevoeligheid voor onrecht. 

Je komt als christen evenwel pas in het verzet en laat politiek van je horen, als je eerst de maatschappelijke situatie terdege hebt geanalyseerd. Dat begint bij het stellen van de juiste vragen: waar, wanneer en waarom vallen sommige mensen in onze samenleving tussen de mazen van het net? Is dat structureel? Spelen daar bepaalde machtsverhoudingen mee? Wie heeft er belang bij dat sommigen arm zijn en blijven? Waarom worden bepaalde groepen bevoordeelt en andere onderdrukt?

Christenen worden altijd weer uitgenodigd om te zien, te oordelen en te handelen (naar de bekende trias van Jozef Cardijn).

Dat begint bij je oor te luisteren leggen bij wie armgemaakt worden en bij de organisaties die met hen werken, door verhalen te horen van mensen in de marge van de samenleving. Betrokkenheid bij de ander in nood is partijdig, er is een voorkeursoptie voor de armen en de gekwetsten die maakt dat er vanuit een welbepaald perspectief gedacht en gehandeld wordt, namelijk dat van diegenen die uitgesloten zijn. Als we die mensen willen empoweren en emanciperen, dan moeten we hun stem horen en hun situatie als uitgangspunt nemen voor onze analyses en onze inzet. Tegelijk is het de vraag hoe we deze gekwetste of kwetsbare mensen zelf laten participeren zodat ze hun leven in eigen handen kunnen nemen.

Niet blijven steken in individuele liefdadigheid betekent ook de bereidheid om de diaconie te politiseren. Als je bepaalde doelen wilt bereiken, is overtuigingskracht nodig, maar zul je ook moeten meedoen aan de politieke machtsprocessen en moeten nagaan hoe je het beleid kunt beïnvloeden. De naastenliefde heeft daartoe een publieke rol te spelen. Het Compendium van de sociale leer van de kerk nr. 207 spreekt in dit verband over “sociale en politieke liefde” die beoogt bestaande structuren te transformeren met het oog op het algemeen welzijn. Het vergt politiek lobbywerk en beleidsmatige acties om fundamentele veranderingen te bewerken.

GETUIGENIS
Naastenliefde volgens Lieve Herijgers, directeur Broederlijk Delen

“Als je een breed publiek wilt bereiken en iets wil veranderen in de samenleving, kun je dat moeilijk vanuit een binnenkerkelijke geloofstaal doen. In subsidiedossiers kun je dat jargon sowieso niet hanteren, want dan zou je geen financiële toelage ontvangen. Het gebeurde trouwens eens dat we geen subsidie voor een campagne kregen omdat we melding maakten van de werking in parochies. Sindsdien hebben we het over lokale entiteiten. Als je niet louter op het binnenkerkelijke publiek mikt, dan moet je connectie zoeken vanuit een taal die iedereen begrijpt. Dat betekent evenwel niet dat Broederlijk Delen zijn ziel verkoopt. We bewaken beslist onze eigenheid en onze doelen. Afhankelijk van de gesprekspartner ben je nu eens te kerkelijk en dan weer niet kerkelijk genoeg. Eigenlijk is de discussie daarover niet vruchtbaar. Kijk naar waar wij voor staan en wat we realiseren.

Broederlijk Delen staat geworteld in de samenleving van vandaag en in de kerkgemeenschap. Er is een binnenkerkelijk aanbod bij onze campagnes, maar er is tegelijk een ruimer aanbod om iedereen te raken vanuit onze boodschap en doelstellingen.

Soms is het geloof expliciet aanwezig, dan weer impliciet. Als wij een agro-ecologie verdedigen in een opiniestuk in de krant, doen we dat vanuit duurzaamheid en vanuit het besef dat de huidige economie en landbouw niet vol te houden zijn als je morgen ook nog een goed leven op deze planeet wilt hebben. In de krant gewagen we niet over goed rentmeesterschap en de zorg voor de schepping, maar dat zit er uiteraard wel achter. We citeren niet uit de Bijbel, maar het evangelie blijft wel de bron waaruit we werken en waarom we ons in dat landbouwdossier mengen. We willen samenwerken met alle mensen van goede wil om van deze wereld een betere plek te maken.

Christelijke wortels

Spiritualiteit heeft in onze werking zeker zijn plaats, maar het is een voortdurende zoektocht hoe we die zingeving eigentijds kunnen verwoorden en vorm geven. Wanneer we nieuwe, jonge medewerkers aantrekken, zijn die weinig vertrouwd met geloof, kerk en parochiestructuren. Tegelijk stel ik bij die jongere generatie wel een verlangen naar diepgang en inspiratie vast. Er dienen zich daardoor kansen aan om het met hen over onze drijfveren en eigenheid te hebben. Soms worden er vragen gesteld bij wat we doen.

Waarom verkiest Broederlijk Delen te werken met lokale gemeenschappen in plaats van met individuen? Waarom verdedigen we zo sterk de mensenrechten en de zorg voor onze planeet? Waarom ijveren we voor sociale rechtvaardigheid?

Omdat die strijdpunten teruggaan op onze christelijke wortels. Meebouwen aan een meer rechtvaardige wereld en ijveren voor solidariteit heeft voor ons alles te maken met de opbouw van het Rijk Gods. Liever met lokale gemeenschappen werken dan met individuen, houdt verband met onze ambitie om verbinding tussen mensen te creëren en niet mee te gaan in individualisme. Het Latijnse religare betekent toch verbinden. Opkomen voor de rechten van mensen wordt dan weer gevoed vanuit het Bijbelse verlangen naar bevrijding. Die centrale term uit onze traditie voedt tevens het verzet tegen alles wat mensen verknecht.

Wat vandaag zeker leeft bij jongeren, is het thema zorg voor de schepping. Daar moet je geen grote moeite voor doen om het Bijbelse denken binnen te brengen. We hebben de aarde in bruikleen en als goede rentmeesters dienen we haar te koesteren en te verzorgen om ze in goede staat door te geven aan toekomstige generaties. Kortom, met onze werking geven we handen en voeten aan het evangelie en zoeken we hoe het Rijk Gods hier en nu kan doorbreken. Niet al onze medewerkers zullen die geloofstaal hanteren, maar we verwachten wel dat ze ervoor openstaan.

Tegelijk ben ik ervan overtuigd dat een organisatie als Broederlijk Delen juist de brug kan zijn naar de jongeren en de samenleving, terwijl het kerkinstituut zelf er soms moeilijk in slaagt haar boodschap aan hen over te dragen.

Om die brugfunctie worden we duidelijk opnieuw meer gewaardeerd vanuit de kerk.

Benoemen van de eigenheid

Tegelijk verwachten we een openheid op de levensbeschouwelijke dialoog. In Senegal werken we met islamitische partners en in Latijns-Amerika met inheemse gemeenschappen.

Juist vanuit onze evangelische wortels en diepe inspiratiebronnen kunnen wij nooit een puur technische ontwikkelingsorganisatie zijn.

En ook met onze partners gaan we in gesprek over onze en hun drijfveren. Dat lukt zeer goed en al snel merk je dat christenen, moslims en inheemsen dezelfde grondinspiraties delen. Van daaruit kunnen we samenwerken. Deze en komende jaren overlappen de ramadan en de veertigdagentijd elkaar steeds meer. Dat is voor ons bijvoorbeeld een uitgelezen kans om in gesprek te gaan over de betekenis van de vasten en de ethiek van het genoeg. Gezien onze campagne samenvalt met de veertigdagentijd schromen we er niet voor om te wijzen op Aswoensdag als startpunt en Pasen als eindpunt. Waarom zouden we die dagen niet zo benoemen en zo meteen de kans aangrijpen om te verwijzen naar ons christelijke verhaal? Ik stel trouwens vast dat me steeds meer gevraagd wordt om bij activiteiten iets te vertellen over onze ontstaansgeschiedenis en uit te leggen waarom we doen wat we doen. Er is dus ruimte voor het benoemen van onze eigenheid en identiteit.

Evangelie handen en voeten geven

In theorie is de kerk er zeker van overtuigd dat de diaconie tot haar essentiële opdrachten behoort, maar ze is beperkt in mensen en middelen om het evangelie handen en voeten te geven. De christelijke middenveldorganisaties helpen haar in die opdracht om een dienst aan de wereld te zijn.

Binnen de grote christelijke familie heeft het geen zin elkaar te beconcurreren en te bekritiseren. Laten we elkaar bemoedigen en versterken, laten we de krachten bundelen en verbindend werken.

Laat ons fier zijn op wat we realiseren vanuit ons geloof. De kern daarvan is de bevrijdende kracht die mensen naar het goede en volle leven wil leiden. De katholieke kerk ging niet altijd mee in sommige discours daarover. Denk aan de kritiek op de bevrijdingstheologen. Ondanks die veroordelingen bleven wij inspiratie putten uit hun theologie. Met de standpunten van de twee vorige pausen, Johannes Paulus II en Benedictus XVI, hadden we het regelmatig moeilijk. Hun focus lag vaak op de individuele liefdadigheid en te weinig op de strijd voor sociale rechtvaardigheid en het aanpakken van onrechtvaardige structuren. Daartegenover staat dat we in paus Franciscus wel een bondgenoot hebben die met zijn encyclieken Laudato Si’ en Fratelli Tutti ons werk bevrucht en inspireert. Met die documenten kunnen we aan de slag gaan vanuit onze missie en doelstellingen. 

De analyses van Franciscus over de neoliberale markteconomie die dodend werkt, over de wegwerpcultuur en over het onverantwoord omgaan met mensen en met de planeet, sluiten perfect aan bij onze visie.

Persoonlijke bekering

Als je me vraagt waar bijvoorbeeld het verschil zit tussen Broederlijk Delen en 11.11.11, dan wil ik graag erkennen dat we veel doelen gemeen hebben in het aanpakken van structureel onrecht, maar dat onze organisatie naast het politieke en het maatschappelijke oog heeft voor de persoonlijke levensstijl van mensen. Wij verzoenen het persoonlijke met het politieke. Vaak krijgen we de vraag waarom we zo inzetten op de persoonlijke levensstijl en de ethiek van het genoeg. Ik denk dat dat samenhangt met onze christelijke overtuiging.

Een deel van de oplossing van de grote problemen van onze tijd ligt ook in het reflecteren over onze levensstijl en in het nagaan van wat we zelf anders kunnen doen. Het zal niet van de politiek alleen komen.

Paus Franciscus geeft duidelijk ook die boodschap: iedereen moet zijn steentje bijdragen. Iedereen moet in zijn leven ruimte maken voor strijd en inkeer. Daarom is het belangrijk dat je expertise in huis hebt van waaruit je mensen alternatieven kan aanreiken. Pas als mensen die mogelijkheden zien, zullen ze bereid zijn iets te veranderen. De uitdagingen benoemen, is onvoldoende. Je moet tegelijk mensen meenemen in een verhaal en hen wijzen op hoe het anders kan.

Geweldloosheid en zeggenschap

Daarnet had ik het al over onze eigenheid. Daartoe behoort ook nog een geweldloze aanpak. Sommige ideologieën dachten met geweld en met een revolutie de gewenste verandering te moeten opleggen. Dat is niet onze methode, hoewel we de politieke strijd voor verandering en verbetering zeker belangrijk vinden. Verder vinden we subsidiariteit belangrijk. Daarom geven we onze partners in het Zuiden alle ruimte om zelf keuzes te maken. Wij beslissen niet in hun plaats. Zij kennen hun situatie het best. Wij ondersteunen hun werk. Over ons omgaan met partners worden we vandaag nog sterker bevraagd vanuit het dekolonisatiedebat.

Nog al te vaak bepaalt het Westen hoe andere volkeren zich dienen te ontwikkelen en welke richting ze uit moeten.

De ander zeggenschap geven ligt evenzeer in lijn met onze traditie, maar hoe dialogaal zijn we in de realiteit? De ene valkuil is dat je bepaalde opvattingen wilt doorduwen, maar aan het andere uiterste van het spectrum heb je het relativisme, alsof alles eender is. De verschillen mogen benoemd worden en we moeten vanuit openheid en een attitude van gelijkwaardigheid wel thema’s bespreekbaar maken, bijvoorbeeld over emancipatie en de rol van de vrouw in de samenleving. Altijd oprecht luisterend, niet veroordelend.

Geen druppel op een hete plaat

Heeft Broederlijk Delen impact en heeft ons werk wel zin of is het een druppel op een hete plaat? Er zijn tendensen die ons werk niet simpel maken: de toenemende polarisatie, de verrechtsing, het middenveld dat minder ruimte krijgt… Maar dat wil niet zeggen dat wat we doen, geen zin of impact heeft. Vanuit een voorbeeldfunctie verleggen we kleine steentjes en zijn we het gist in het deeg.

Onmiskenbaar ondersteunt Broederlijk Delen processen waardoor duizenden families in het Zuiden een beter leven krijgen.

Vanuit samenwerkingsverbanden in België of internationaal (via onder meer CIDSE, de Coopération internationale pour le développement et la solidarité) kunnen we wegen op de politieke besluitvorming. Zo konden we de agro-ecologie op de agenda plaatsen bij de Voedsel- en Landbouworganisatie (FAO) van de VN en ijveren we volop in België, Europa en internationaal voor wetgeving rond de zorgplicht die bedrijven verplicht om de mensenrechten, de arbeidsrechten en de milieunormen te respecteren. Schoorvoetend bereiken we vooruitgang, veranderen we het leven van mensen of verzetten we politiek bakens ter bescherming van de aarde en haar bewoners. Ook geven we graag in ons land en bij de EU een forum aan onze buitenlandse partners. Zo mikken wij op duurzame resultaten op lange termijn, op structurele verandering. We pleiten vandaag voor een verandering van het globale systeem zodat iedereen, waar ook ter wereld, én toekomstige generaties een goed leven kunnen uitbouwen.”

VERWERKINGSVRAGEN

• Welke twee grote redenen haalt Broederlijk Delen aan om vaak geen specifieke geloofstaal te hanteren?
• Dat de geloofstaal soms vermeden wordt, betekent niet dat Broederlijk Delen geen christelijke solidariteitsorganisatie zou zijn, integendeel. Waaruit blijkt de christelijke inspiratie en identiteit van Broederlijk Delen?
• Waaruit blijken de verschillen tussen de aanpak van Broederlijk Delen en die van een niet-christelijke ngo? 
• Kernbegrippen van de sociale leer van de kerk zijn menselijke waardigheid, rechtvaardigheid, solidariteit en subsidiariteit. Hoe vult Broederlijk Delen die begrippen in?
• Welke impact heeft Broederlijk Delen? Hoe maakt deze organisatie het verschil?
• Individuele liefdadigheid volstaat niet. Eigen aan diaconie is ook de politisering ervan en dat het verstorend werkt. Hoe komen die aspecten aan bod in dit getuigenis vanuit Broederlijk Delen?