Om de moeilijke samenhang tussen diaconie en verkondiging te duiden gaat Emmanuel Van Lierde te rade bij theoloog Antoon Arens en de encycliek Deus caritas est van paus Benedictus XVI.
De weggeefwinkel Maison Bernadette illustreert deze spanning in de praktijk. Bovendien getuigen Sabine Cottem, Ann Tarras en Wesley Vandenbroucke over hoe deze diaconie van wezenlijk belang is voor de groei als levendige geloofsgemeenschap.

INZICHT
De liefde laten spreken

Eenvoudig en rechtlijnig is de relatie tussen diaconie en evangelisatie niet. Nu eens getuigen christenen door hun daden, dan weer met woorden. Nu eens zijn ze het gist in het deeg en het zout der aarde zonder dat dat opvalt, in het verborgene, maar op andere momenten zijn christenen het duidelijk zichtbare licht der wereld. De twee gaan samen: zichtbaar en onzichtbaar, impliciet en expliciet getuigenis. 

Theoloog Antoon Arens merkt het volgende op over de relatie tussen diaconie en verkondiging: “Toch horen we ook vandaag dat de diaconie pas door het noemen van Gods naam evangelisatie wordt. Ze moet als het ware door het woord dat eraan wordt toegevoegd, tot evangelisatie worden gemaakt. Nemen we hier het evangelie voldoende ernstig? Niet alleen via de woorden maar ook via de daden van Jezus deelde God ons zijn grenzeloze liefde mee. Ja, Gods Woord is een gebeuren. Dit is vandaag niet anders. Ook wanneer God niet bij naam wordt genoemd, getuigt onze diaconie van Hem. Dit weerspreekt niet dat onze zorg voor de medemens door het woord wil worden voltooid. 

Diaconie zonder proclamatie van Gods liefde is als een film zonder klank of ondertiteling, een gebeuren dat fascinatie wekt maar zijn diepste betekenis moeilijk prijsgeeft.

Maar dit doet er niets van af: nog voor er woorden van geloof worden gesproken, is de werkvloer van de diaconie heilige grond. Ze draagt in zichzelf de betekenis die door het woord wordt geëxpliciteerd. Dit is geen potje theologisch muggenziften, verre van. Het is belangrijk dat het wordt gehoord dat de diaconie geen functie van iets anders is en uit zichzelf van onschatbare waarde is voor de doorbraak van Gods Rijk. De zorg voor zieken, voor mensen in armoede, voor mensen op de vlucht, voor mensen in rouw, noem maar op, moet niets anders nastreven dan het geluk van deze mensen. Hoe zuiverder de doelstelling, hoe meer onze inzet uit zichzelf van God spreekt”.

In zijn encycliek Deus caritas est nr. 31 schreef paus Benedictus XVI: “In praktijk gebrachte naastenliefde mag geen middel zijn voor wat men tegenwoordig aanduidt als proselitisme [bekeringsdrang]. De liefde is om niet. Ze wordt niet beoefend om er andere doelen mee te bereiken. Dat betekent echter niet dat bij caritatieve activiteit God en Christus om zo te zeggen terzijde geschoven moeten worden. De hele mens is immers in het spel. Dikwijls is juist de afwezigheid van God de diepste oorzaak van het lijden. Wie in naam van de kerk liefdadigheid beoefent, zal nooit proberen de ander het geloof van de kerk op te dringen. Hij weet dat de liefde in haar zuiverheid en onbaatzuchtigheid het beste getuigenis is voor de God waarin wij geloven en die ons tot liefde brengt. De christen weet wanneer het tijd is om over God te spreken en wanneer het beter is over Hem te zwijgen en eenvoudigweg de liefde te laten spreken”. 

“De catechese en de liturgie zijn de beste voedingsbodem voor de diaconie. Daarover zijn velen het eens”, noteert Antoon Arens in zijn boek Als God gebeurt. Over christelijk geloof en inzet voor kwetsbare mensen (Halewijn, 2018, pp. 162-164). “Maar ook dit is waar: ook de diaconie is voor de catechese en de liturgie van vitaal belang. Zij stelt God heel tastbaar aanwezig en stemt het hart op Hem af. Zij geeft woorden betekenis en gebaren zin. Alleen wie de liefde aan het werk ziet en haar zelf handen en voeten geeft, kan het evangelie echt verstaan.” De diaconie is volgens Arens werkelijk een bron van geloof en een act van geloof, het waarmerk van geloof en een graadmeter van geloof.

Solidariteit met mensen in nood helpt het geloof tot ontplooiing, groei en wasdom te komen.

Diaconie is niet louter het gevolg en het resultaat van geloof, het is ook een daad van geloof. De ander dienen, is de Heer dienen, het tweede gebod is aan het eerste gelijk, leerde Jezus. “Niet minder dan de catechese en de liturgie is de diaconie eredienst in de volle zin van het woord. Ook wanneer we omzien naar de gekwetste, keren we ons hart naar de Heer. De naaste liefhebben is Hem beminnen metterdaad. Het is een fundamentele act van ons geloof”, beklemtoont Arens en hij concludeert daaruit: “Omdat de naastenliefde een fundamentele act van geloof is, is ze kerkstichtend.

Zetten we de diaconie on hold, dan beroven we onszelf van een wezenlijke hefboom voor de groei naar vitale geloofsgemeenschappen.

Het is juist: investeren in diaconie doe je niet omwille van de kerk. Maar wie niet gelooft dat de diaconie vernieuwende en vitaliserende kracht bezit, schat de zorg en strijd voor de gekwetste ander onvoldoende naar waarde. Diaconie is God-in-actie, geloof-in-actie en kerk-in-actie. Daarom bouwt ze van nature de gemeenschap van de kerk op. Ze leert de christen wat christen-zijn en de kerk wat kerk-zijn is”.

GETUIGENIS
Naastenliefde volgens Sabine Cottem, Ann Tarras en Wesley Vandenbroucke van Maison Bernadette

Sabine Cottem: “In de vroegere winterkapel van de Sint-Maria-Bernardakerk van Zwevegem-Knokke openden we in oktober 2021 onze weggeefwinkel Maison Bernadette. De naam van onze wijkkerk verwijst naar de heilige Bernadette Soubirous van Lourdes. Het lag daardoor voor de hand om de naam van die Française te kiezen voor onze winkel met tweedehandskledij. Daar hebben we ‘Maison’ aan toegevoegd, want veel modehuizen in Frankrijk worden effectief aangeduid als Maison. Ondertussen is de winkel een begrip in de regio. Zowat dagelijks brengen mensen tweedehandskledij naar de kerk. We zijn met drie dames die het project trekken. We kunnen rekenen op de hulp van een twintig vrijwilligers. Zij sorteren de kledij die we ontvangen en hangen ze op aan de rekken. Omdat we zoveel kledij krijgen, kunnen we kieskeurig zijn. We bieden echt mooie kleren aan. Die zou ik gerust ook zelf willen aandoen.” 

Ann Tarras: “De winkel zelf is telkens op de vierde zaterdag van de maand open in de namiddag van 14 tot 16 uur. We vragen geen geld voor de tweedehandskledij. We kregen de kleren zelf gratis, dus delen we ze ook gratis uit.

Het zou voor ons niet goed aanvoelen om geld te vragen voor iets waar je zelf niet voor betaalden. Bovendien delen we die kledij uit aan mensen die het echt nodig hebben.

Je ziet trouwens dat soms kledij teruggebracht wordt als ze niet blijkt te passen. Het betreft alleen kleren voor (jong)volwassenen, niet voor kinderen. Daarnaast voorzien we ondergoed, handdoeken, lakens en zeep die we nieuw aankopen. Dat doen we met giften die we krijgen. Een keer per jaar verkopen de vormelingen zeep van deur tot deur. Met de opbrengst daarvan kopen we zeep aan voor onze klanten. Scholen uit de buurt zamelen dan weer handdoeken en kledij in tijdens de advent. Die actie sluit aan bij de campagne van Welzijnszorg die aandacht vraagt voor de armoede in eigen land.”

Sabine Cottem: “De kledij die we niet weerhouden, gaat enerzijds naar redemptorist Willy Mosselmans uit Essen die met zijn vrachtwagen onze ‘overschotten’ komt ophalen voor de missies. Hij zendt kledij naar Afrika en Azië, maar evengoed naar Oost-Europa. Anderzijds doneren we kledij aan Wereldmissiehulp – We Make Hope (WMH). Er staat trouwens aan de kerk ook een container van die organisatie om kledij in te zamelen. Boven de winkel bevindt zich ook een doksaal in de zijbeuk. Daar stockeren we onze reserve. Met die winterkapel en dat doksaal leek de kerk wel gemaakt voor ons project.

De liturgische en de diaconale functie van het gebouw vullen elkaar wondermooi aan.

Maison Bernadette is duidelijk present in het gebouw. Voor de gelovigen die er liturgie vieren, is dat een zichtbare verwijzing naar de inzet voor de armen. Geloof en engagement horen samen.”

Ann Tarras: “Het ruime aanbod maakt het mogelijk dat we geregeld een nieuwe collectie kunnen presenteren en de zomer- en winterkledij kunnen afwisselen. Onze winkel oogt hedendaags. De scouts sjorden de rekken en velen hebben geholpen om de ruimte te schilderen en in te richten. Er is een grote betrokkenheid bij onze zaak.

Bij de start was er een modeshow met zestig kerkgangers als modellen.

Dat was echt een schot in de roos waardoor we meteen de nodige bekendheid verwierven. Daarnaast verspreiden vrijwilligers viermaal per jaar een flyer in heel Zwevegem over Maison Bernadette zodat mensen op de hoogte blijven van dit project. We maken trouwens veel plezier samen en er is een goede sfeer tussen de vrijwilligers. Dat is belangrijk. Het maakt dat iedereen graag komt helpen en die inzet niet als een last beschouwd. Integendeel, het maakt ons als vrijwilligers gelukkig dat we anderen kunnen helpen. We zijn blij als we zien dat die mensen geholpen zijn en zelf tevreden van hieruit naar huis terugkeren.” 

Wesley Vandenbroucke: “Als parochie-assistent ben ik maar zijdelings bij het project betrokken. Naast de dames die instaan voor de winkel, zijn er enkele mannen die instaan voor koffie en taart. In de winkel zelf is niet zoveel ruimte. Als je weet dat er in twee uur tijd soms 65 mensen langskomen, moeten ze dus wel even wachten. We geven voorrang aan nieuwkomers die de winkel voor het eerst bezoeken en we zien erop toe dat ze niet hamsteren. We willen dat ons aanbod eerlijk verdeeld wordt. Voor de kerk is er een bushalte. We zijn daardoor vlot bereikbaar, maar sommigen komen al aan vanaf 13 uur.

Ontmoeting is een belangrijk onderdeel van Maison Bernadette. Die mensen willen ook hun verhaal eens doen. Velen zijn eenzaam. Ze zoeken wat vriendschap en een luisterend oor.

Omgekeerd zijn er vrijwilligers die evengoed meehelpen omdat ze iets om handen zouden hebben en om hun eenzaamheid te doorbreken. In het begin was er enige aarzeling, maar ondertussen zie je dat mensen echt uitkijken naar dat koffiemoment. Het is een grote stap om met je armoede naar buiten te komen. Die mensen moeten een drempel over. Als je je wederzijds kwetsbaar durft op te stellen, ontdek je vooral elkaars kracht. Eigenlijk maakt dit project duidelijk dat iedereen erbij hoort in onze gemeenschap. Bij ons mag je zijn wie je bent. Dat verbindende aspect is een kernwaarde van onze werking.”

Sabine Cottem: “De OCMW’s uit de omliggende regio’s zoals Avelgem sturen ondertussen ook mensen door naar ons. Je schrikt wel even als je ziet hoeveel mensen uit de buurt in armoede leven.

Er is nog altijd veel verborgen armoede waarvan we ons niet bewust zijn en door zo’n project komt dat aan het licht. Je gaat de noden in je streek opmerken en wordt er alerter voor.

Dan besef je dat dit engagement broodnodig is. Tegelijk krijgen we van de bezoekers een enorme dankbaarheid terug. Wie in nood verkeert, is niet meteen zelf een kerkganger. Onder de bezoekers zien we ook vluchtelingen en migranten of moslims. Daar is verkondigen niet aan de orde. Het gaat erom mensen in nood te helpen, zonder meer. Uit ons project blijft dat mensen zich nog altijd graag als vrijwilliger willen inzetten als meteen duidelijk blijkt dat wat ze doen, relevant is. Hier wordt concrete en zichtbare hulp geboden. Het nut daarvan staat niet ter discussie. Je weet dat je iets goeds doet.” 

Wesley Vandenbroucke: “Dat de winkel in een kerk ligt en de naam Bernadette, boden ons kansen om vanuit dit caritatieve project bruggen te slaan naar de liturgie en de verkondiging. Allereerst koppelen we de vormselcatechese aan Maison Bernadette. Vormelingen kunnen dit project binnen hun keuzeprogramma kiezen. Ze helpen dan mee in de winkel, krijgen een rondleiding in de kerk en we geven hen een duiding over Bernadette. Op langere termijn hopen we trouwens een expo in de kerk te voorzien rond het leven van Bernadette.

Vanuit de BuSO-school komen er jaarlijks stagiairs meewerken en voor hen maakten we een lessenpakket.

We pogen zoveel mogelijk instanties bij ons project te betrekken en het is inderdaad een kans om soms van ons geloof te getuigen of in de liturgie te verwijzen naar deze concrete dienstbaarheid.”

VERWERKINGSVRAGEN

• Door de huidige krimpfase neigt de kerk zich terug te plooien op liturgie en verkondiging. De diaconie dreigt dan verwaarloosd te worden, hoewel dat net een sterke troefkaart voor de kerk kan zijn. Waarom is het volgens jou belangrijk te blijven inzetten op naastenliefde? Waarom kan de kerk niet zonder diaconie of caritas?
• Doen wat je zegt en zeggen wat je doet, stelt een klassieke aanbeveling. Hoe verhouden woord en daad zich in het leven en in het geloof? Hoe kijk jij naar de relatie tussen die twee?
• Diaconie kan volgens Antoon Arens een hefboom zijn voor de groei naar vitale geloofsgemeenschappen. Vind je dat het voorbeeld van Maison Bernadette die stelling onderbouwt?